«Armak eta lanabesak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

22:53, 22 urtarrila 2018(e)ko berrikuspena

XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, arma zuriak egiten ziren: espatak, pikak...

Gero suzko arma luzueen urrezko garaia hasi zen. XV mendetik XVII menderarte arkabuzak, XVI mendetik XVIII menderarte arte mosketeak, eta XVIII mendetik XIX arte txispa-fusilak. Gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren. Inguruko tailerretan egiten ziren (Soraluzen bertan edota inguruko herrietan) eta Errege-etxean entregatzen ziren.

Suzko arma luzeen paraleloan, arma laburrak (pistolak) ere egiten ziren. Eta sasoi haietan gastadoreen lanabesak ere.

Azkenik, XIX eta XX mendeetako kainoiak aipatu diatezke.

Arma zuriak

XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, lanzak eta pikak ekoizten ziren gehien bat, baina baita armadura osagaiak, ezpatak, sastagaiak, artatiak... ere.

Elorrio (Bizkaia) zen lantza zein piken ekoizle nagusiak, baina Elgetan eta Oinatin ere egiten ziren. Gainontzeko arma zuriak Durango, Bilbao, Arrasate eta Tolosa inguruan egiten ziren.

XVI mendean Bizkaian gero eta gutxiago ekoizten zuten, eta 1616 urtetik aurrera ekoizpena Tolosa ingurura mugitu zen, bertan Arma Zurien Erret Lantegia^[1] ezarri zuten eta.

Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza

Arkabuzak

Sarrera nagusia: Arkabuzak (eu)

Arkabuza suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XV mendetik XVII mendera.

Ahotik kargatzen zen, eta tiroa egiteko sistema argi-mukizko giltza erabiltzen bazuten ere, teknologia hobetuz joan zen: S formadun giltza, serpentina giltza eta katua duen giltza.

Arkabuzen oinarrituta mosketeak sortu ziren gero, baina askoz handiago eta astunagoak. Mosketeak asko arindu ziren arte arkabuzak ez ziren desagertu.

Argi-mukizko mosketea (XVII mendea)

Mosketeak

Sarrera nagusia: Mosketeak (eu)

Mosketea suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XVI mendetik XVIII mendera.

Arkabuzen bilakaera izanik, ahotik kargatzen zen, eta tiroa egiteko teknologia hobetuz joan zen: argi-mukia (edo metxa), errobera, suharria eta pistoia. Azken bi motei fusilak ere esaten zitzaien.

Soraluzeko Erret Lantegietan egindako gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren.

Soraluzen egindako txispa-fusila: giltza (XIX mendea)

Txispa-fusilak

Sarrera nagusia: Txispa-fusilak (eu)

Txispa-fusila suzko arma izan zen, mosketearen familiakoa.

Mosketeak sortu zirenean, argi-mukizko sistema erabiltzen zuten, arkabuzen moduan. XVII mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten, askoz erabilgarriagoa eta arrisku gutxiagokoa, txispa-fusilak sortuz.

Dena dela, teknologia ez zen berehala Soraluze eta inguruko lantegietan erabili: XVII mende bukaeran argi-mukizko mosketeei Bizkaiko mosketeak esaten zitzaien, txispa-fusileekin bereizteko.

XVIII mendean Florencio Josepf de Lamot jaunak Mapa Topographica de Plasencian esaten duenez: Erret Lantegian egiten diren suzko arma eta baionetak. Ekoizten diren armak dira: infanteria guardien fusil eta baionetak; gudarosteko infanteriaren fusil eta baionetak; Dragoien fusil, baioneta eta pistola; Marinako fusil, baioneta eta pistola; Corps Zaintzaileen karabina eta pistolak; zalditeriaren karabina eta pistolak, eta beste gainontzeko ehiza eskopetak eta norbanakoen pistolak, trebetasun eta segurtasun berezikoak. Eta hain ospetsua direnez, Frantzia, Ingalaterra, Alemania eta Eskandinabiako printze eta noble guztiak Soraluzeko Erret Arma Lantegian egiten diren kainoiak harro daude.

Txispa giltzadun pistola (Astiazarán 1857)

Pistolak

Sarrera nagusia: Pistolak (eu)

Suzko arma luzeen paraleloan, arma motzak (pistolak) ere egiten ziren. Arma luzeen teknologiak erabiltzen zituzten: argi-mukizko giltza, errobera giltza, suharri giltza eta pistoi giltza.

Erret Lantegien gainbeherarekin batera, banakako maisuak eta tailerrak bere kasa hasi ziren saltzen. Suzko armak ziren gehien bat, bi motakoak: luzeak (eskopetak) eta motzak (pistolak).

Kainoiak

Sarrera nagusia: Kainoiak (eu)

Azkenik, XIX eta XX mendeetako kainoiak aipatu daitezke: itxas-kainoiak, lurreko kainoiak, morteroak...

Gastadoreen lanabesak

Sarrera nagusia: Gastadoreen lanabesak (eu)

Armez gain, gastadoreen lanabesak ere inguruko herrietan egiten ziren, eta Errege-etxean entregatu. Gero, behar zen tokietara eramaten zituzten.

Simancaseko Artxibategi Orokorrean lau marrazki gordetzen dira, bata 1724 urtekoa (kantabriako Guarnizon egioten ari ziren itsasontziak armatzeko) eta beste hiruak 1738 urtekoak:

Deseño que debe serbir para fabricar las ciento y cuarenta achuelas que han de servir para el armamento de los dos navíos que se azen en Guarnizo...
Diseño de cuatro instrumentos: pico a roza, hacha de cortar árboles, hacha de dos manos, marrazo.
Diseño de tres instrumentos, azada de ingeniero de fortificación, azadón simple, picos de dos puntas.
Diseños de siete instrumentos de gastadores, hacha de dos manos, hacha de cortar árboles, espiocha, marrazo, pico de roca, azada y pala.

(handitzeko, sakatu gainean)

Aizkora
(Simancas 1724)
Aitzurrak
(Simancas 1735)
Pikotxa eta aizkorak
(Simancas 1735)
Aizkorak, pikotxak, aitzurra eta pala
(Simancas 1735)

Goian aipatutako Mapa Topographica de Plasencian: Erret Lantegian egiten diren gastadoreez. Gaur egin egiten diren gastadore lanabesak zazpi motakoak dira, hurrenez hurren: bi eskuko aizkora handia; aizkora txikia; marrazoa; aitzur-pikatxoia; arroka pikatxoia edo bi puntakoa; aitzur zabala; eta pala angeluzuzena, denak burdin onenaz egina, eta ondo altzairututa. Gainera, beste edozein tresna eta lanabesak egiten dira; eta itsasontzi zen beste eraikinak egiteko beharrezkoa dena, azterketa harri eta egurretan egiten dela; kalitate berezia dela eta, leku gustietatik datoz Kantabriako Erret Lantegi ospetsuetara.

Erreferentziak

↑ Real Fábrica de Armas Blancas.

[1] Real Fábrica de Armas Blancas.

[1]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, arma zuriak egiten ziren: espatak, pikak...
-Gero suzko arma luzueen urrezko garaia hasi zen. XV mendetik XVII menderarte arkabuzak, XVI mendetik XVIII menderarte arte mosketeak, eta XVIII mendetik XIX arte txispa-fusilak. Gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren.
+Gero suzko arma luzueen urrezko garaia hasi zen. XV mendetik XVII menderarte arkabuzak, XVI mendetik XVIII menderarte arte mosketeak, eta XVIII mendetik XIX arte txispa-fusilak. Gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren. Inguruko tailerretan egiten ziren (Soraluzen bertan edota inguruko herrietan) eta Errege-etxean entregatzen ziren.
 Suzko arma luzeen paraleloan, arma laburrak (pistolak) ere egiten ziren. Eta sasoi haietan gastadoreen lanabesak ere.
@@ 16. lerroa: / 16. lerroa: @@
+[[Fitxategi: Arcabuza._Serpentina_giltza.jpg | thumb | center | 600px | Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza]]
 ==Arkabuzak==
-Arcabuz de mecha
+::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Arkabuzak (eu)]]
+Arkabuza suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XV mendetik XVII mendera.
+Ahotik kargatzen zen, eta tiroa egiteko sistema argi-mukizko giltza erabiltzen bazuten ere, teknologia hobetuz joan zen: S formadun giltza, serpentina giltza eta katua duen giltza.
+Arkabuzen oinarrituta mosketeak sortu ziren gero, baina askoz handiago eta astunagoak. Mosketeak asko arindu ziren arte arkabuzak ez ziren desagertu.
+[[Fitxategi: Mosketeak._Argi-mukizkoa_(XVI_mendea).jpg | thumb | center | 600 px | Argi-mukizko mosketea (XVII mendea)]]
 ==Mosketeak==
-Gero suzko arma luzueen urrezko garaia hasi zen. XV mendetik XVII menderarte arkabuzak, XVI mendetik XVIII menderarte arte mosketeak, eta XVIII mendetik XIX arte txispa-fusilak. Gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren.
+::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Mosketeak (eu)]]
-Mosquete de mecha
+Mosketea suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XVI mendetik XVIII mendera.
+[[Arkabuzak (eu)|Arkabuzen]] bilakaera izanik, ahotik kargatzen zen, eta tiroa egiteko teknologia hobetuz joan zen: argi-mukia (edo metxa), errobera, suharria eta pistoia. Azken bi motei [[Txispa-fusilak (eu)|fusilak]] ere esaten zitzaien.
+Soraluzeko Erret Lantegietan egindako gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren.
+[[Fitxategi: Fusil_zaharra_03_(giltza).jpg | thumb | center | 600px | Soraluzen egindako txispa-fusila: giltza (XIX mendea)]]
 ==Txispa-fusilak==
-Mosquete de chispa
+::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Txispa-fusilak (eu)]]
-Mosquete de pistón
+Txispa-fusila suzko arma izan zen, mosketearen familiakoa.
-Soraluzeko Erret Lantegietan suzko armak erabiltzen ziren gehien bat: fusilak, karabinak, pistolak... Inguruko tailerretan egiten ziren (Soraluzen bertan edota inguruko herrietan) eta Errege-etxean entregatzen ziren.
-Simancaseko Artxibategi Orokorrean bi marrazki gordetzen dira, biak giltzak erakusten dituztela; bata 1746 urtekoa eta bigarrena 1753koa:
+Mosketeak sortu zirenean, argi-mukizko sistema erabiltzen zuten, arkabuzen moduan. XVII mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten, askoz erabilgarriagoa eta arrisku gutxiagokoa, txispa-fusilak sortuz.
-* Rastrillo visto por la espalda, por el lado, por delante... Plano de la pieza que cubre..., perfil de la misma pieza...
-* Diseño de una llave de fusil para el nuevo armamento de las R(eales) Guardias Españolas, vista por la parte interior y exterior, con separación de piezas en plano y en perfil. (Benito de Espada)
+Dena dela, teknologia ez zen berehala Soraluze eta inguruko lantegietan erabili: XVII mende bukaeran argi-mukizko mosketeei ''Bizkaiko mosketeak'' esaten zitzaien, txispa-fusileekin bereizteko.
-''(handitzeko, sakatu gainean)''
+XVIII mendean [[Florencio Josepf de Lamot (eu)|Florencio Josepf de Lamot]] jaunak [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]]n  esaten duenez: ''Erret Lantegian egiten diren suzko arma eta baionetak. Ekoizten diren armak dira: infanteria guardien fusil eta baionetak; gudarosteko infanteriaren fusil eta baionetak; Dragoien fusil, baioneta eta pistola; Marinako fusil, baioneta eta pistola; Corps Zaintzaileen karabina eta pistolak; zalditeriaren karabina eta pistolak, eta beste gainontzeko ehiza eskopetak eta norbanakoen pistolak, trebetasun eta segurtasun berezikoak. Eta hain ospetsua direnez, Frantzia, Ingalaterra, Alemania eta Eskandinabiako printze eta noble guztiak Soraluzeko Erret Arma Lantegian egiten diren kainoiak harro daude.''
-<gallery>
-   Suzko_armak._Fusil_giltza_(Simancas_1746).jpg | Soraluzen egindako fusil giltza <br> (Simancas 1746)
-   Suzko_armak._Fusil_giltza_(Simancas_1753).jpg | Soraluzen egindako fusil giltza <br> (Simancas 1753)
-   Fusil_zaharra_01_(osoa).jpg                   | Soraluzen egindako fusila <br> (XIX mendea)
-   Fusil_zaharra_02_(kutxa).jpg                  | Soraluzen egindako fusila: kutxa <br> (XIX mendea)
-   Fusil_zaharra_03_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
-   Fusil_zaharra_04_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
-   Fusil_zaharra_05_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
-   Fusil_zaharra_06_(kainoia).jpg                | Soraluzen egindako fusila: kainoia <br> (XIX mendea)
-   Fusil_zaharra_07_(kainoia).jpg                | Soraluzen egindako fusila: kainoia <br> (XIX mendea)
-</gallery>
-[[Florencio Josepf de Lamot (eu)|Florencio Josepf de Lamot]] jaunak [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]]n  esaten duenez: ''Erret Lantegian egiten diren suzko arma eta baionetak. Ekoizten diren armak dira: infanteria guardien fusil eta baionetak; gudarosteko infanteriaren fusil eta baionetak; Dragoien fusil, baioneta eta pistola; Marinako fusil, baioneta eta pistola; Corps Zaintzaileen karabina eta pistolak; zalditeriaren karabina eta pistolak, eta beste gainontzeko ehiza eskopetak eta norbanakoen pistolak, trebetasun eta segurtasun berezikoak. Eta hain ospetsua direnez, Frantzia, Ingalaterra, Alemania eta Eskandinabiako printze eta noble guztiak Soraluzeko Erret Arma Lantegian egiten diren kainoiak harro daude.''
+[[Fitxategi: Pistola_02_(Astiazarán_1857).jpg | thumb | right | 300 px | Txispa giltzadun pistola (Astiazarán 1857)]]
 ==Pistolak==
-Suzko arma luzeen paraleloan, arma laburrak (pistolak) ere egiten ziren. Eta sasoi haietan gastadoreen lanabesak ere.
+::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Pistolak (eu)]]
-Trueno de mano
+Suzko arma luzeen paraleloan, arma motzak (pistolak) ere egiten ziren. Arma luzeen teknologiak erabiltzen zituzten: argi-mukizko giltza, errobera giltza, suharri giltza eta pistoi giltza.
-Pistola con llave de mecha
-Pistola con llave de rueda
-Pistola con llave de chispa
-Pistola con llave de pistón
 Erret Lantegien gainbeherarekin batera, banakako maisuak eta tailerrak bere kasa hasi ziren saltzen. Suzko armak ziren gehien bat, bi motakoak: luzeak (eskopetak) eta motzak (pistolak).
-''(handitzeko, sakatu gainean)''
-<gallery>
-   Eskopeta_01_(Astiazarán_1852).jpg | Pistoidun eskopeta <br> (Astiazarán 1852)
-   Pistola_01_(Astiazarán_1857).png  | Txispa giltzadun pistola <br> (Armagintza Museoa 1857)
-   Pistola_02_(Astiazarán_1857).jpg  | Txispa giltzadun pistola (Astiazarán 1857)
-</gallery>
 ==Kainoiak==
-Azkenik, XIX eta XX mendeetako kainoiak aipatu diatezke.
+::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Kainoiak (eu)]]
+Azkenik, XIX eta XX mendeetako kainoiak aipatu daitezke: itxas-kainoiak, lurreko kainoiak, morteroak...
-Itsas kainoia
-Lur kainoia
-Mortero
-==Gastadoreen lanabesak==
 ==Gastadoreen lanabesak==
+::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Gastadoreen lanabesak (eu)]]
 Armez gain, gastadoreen lanabesak ere inguruko herrietan egiten ziren, eta Errege-etxean entregatu. Gero, behar zen tokietara eramaten zituzten.
@@ 104. lerroa: / 83. lerroa: @@
 Goian aipatutako [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]]n: ''Erret Lantegian egiten diren gastadoreez. Gaur egin egiten diren gastadore lanabesak zazpi motakoak dira, hurrenez hurren: bi eskuko aizkora handia; aizkora txikia; marrazoa; aitzur-pikatxoia; arroka pikatxoia edo bi puntakoa; aitzur zabala; eta pala angeluzuzena, denak burdin onenaz egina, eta ondo altzairututa. Gainera, beste edozein tresna eta lanabesak egiten dira; eta itsasontzi zen beste eraikinak egiteko beharrezkoa dena, azterketa harri eta egurretan egiten dela; kalitate berezia dela eta, leku gustietatik datoz Kantabriako Erret Lantegi ospetsuetara.''
 ==Erreferentziak==
 [[Kategoria: Armagintza]]