Teknologia: pistoi giltza (eu)

Pistoi giltzak suaren beharra desagertarazi zuen, polbora leherkaria erabiliz. Eta urte gutxira, atzekarga armei bidea zabaldu zien.

Soraluzen egindako pistoidun eskopeta (Astiazarán 1852)

Aurrekariak

Teknologiaren beharra

Aurreko sistema guztiak (argi-mukizko giltzak, errobera giltzak, suharri giltzak) sua behar zuten polbora lehertzeko eta jaurtigaia botatzeko.

Honek bi traba zituen. Alde batetik tiroen erritmoa edo kadentzia^[1] motela zen, prozesua luzatzen zelako. Honetaz gain lehertzeko arriskua zegoen, inoiz suak behar ez zen polbora karga erre eta gero.

Fulminante asmakizunak

XVII. mendearen amaieran, Pierre Bolduc frantziarrak lehen bolbora fulminanteak sortu zituen.

1720. urtean Gutierrez maisuak proba batzuk egin zituen Sevillan. Ondoren, potasio kloratoa zuen paperezko zebadoreekin saiatu zen.

1800ean Edward Charles Howard kimikari britainiarrak merkurio fulminatoa asmatu zuen^[2]. Sua erabili beharrean polbora pizteko edota lehertzeko nahikoa zela jotzea. Oso leherkaria izan arren, beharrezko ezaugarriak zituen su-armetan erabiltzeko.

Pistoi giltza

1807. urtean Alexander John Forshit abade eskoziar presbiterianoak Forshit giltza asmatu zuen, lurrin-potearen giltza moduan ere ezagutua. Lehe n perkusio giltza izan zen.

Forshit giltza
Forshit giltza
Pistola

Manson giltza

1814. urtean,berriz, Joseph Manton armagile britainiar ospetsuak tube lock delakoa asmatu zuen. Kobrez bildutako "merkurio fulminatozko" pastilla zen, "tximinia edo bokila" ren ahoaren gainean jartzen zena, kanoiaren errekamararen kanpoaldean. Mailuak kapsula hau jotzerakoan bertako fulminantea lehertzen zen, eta bere sugarra segurtasun osoz pasatzen zen tximiniatik errekamarantz.

Pistoiak. Eibarko Arma Museoa (J.C. Astiazarán 2019)

Azkenean, 1815. urtean Joseph Eggs armagile londondarrak pistoi-sistema garatu zuen, pistoi metalikoa (edo kapsula leherkaria) asmatu zuenean^[3] Hiru urte geroago (1818) Josepf Eggs berak kobrezko pistoia asmatu zuen, ekoizpena errazten eta merketzen.

Joseph Eggsek metalezko pistoia asmatu aurretik Espainian izan ziren leherkariekin aritu zirenak: Francisco Carbonell kimikariak (1808), Esteban González Oviedoko Fabrikako arma-maisuak (1815) eta Eduardo Pous Errege Zaindarien armagilea (1817).

Pistoi sistema suharri sistema baino soilagoa da. Almetxan polbora jarri beharrean, gero suharriz pizteko, kapsula leherkaria jartzen da, merkurio fulminatoz^[4] beteta. Katuak mailua askatzerakoan honek kapsula jotzen du, merkurio fulminatoa lehertuz. Sugarrak tximinietatik kainoira pasatzen dira, eta bertan polbora pizten dute.

Sistemaren hedapena

Denbora gutxian pistoi giltzak fusil, karabina eta pistolatan erabiltzen hasi ziren.

Teknologi berri honek ez zuen denbora asko behar izan Euskal Herrira heltzeko: 1826. urtean Ybarzabak eibartarrak pistoi giltzak erabiltzen hasi zen armak egiteko. Eta 1831an Eusebio Zuloagak, eibartarra hau ere, pistoiak egiteko makina patentatu zuen^[5].

Eskaintzen zituen abantailak aprobetzatzeko, pistoi giltza arma zaharretan (txispa giltza zutenak) ere ezarri zuten. Modu merke, azkar eta erabilgarriena kainoiaren belarrian "bombeta" izeneko pieza soldatzea edo lotzea izan zen, eta bonbeta honi "tximinia"n hariz lotu. Dena dela, Espainiako armadak txispa giltza indarrean mantendu zuen 1849 arte.

Bilakaera

Pistoi sistema atzekargako armen aurrekaria izan zen.

Pistoia eta kartutxoa bakoitza bere aldetik armetan sartu beharrean, pistoia kartutxoari erantsi zioten, eta arma atzetik kargatu.

Eragina

Suharri txisparekin alderatuta, pistoi giltza oso sinplea zen, bere ekoizpena ez zuen eskatzen inolako trebetasun berezirik. Ondorioz, edozein langile koalifikatuen eskura zegoen, eta ez bakarrik giltzagileen gremioaren menpe.

Ordurarte, Soraluzeko armagile gehienak gremio "zailenetan" (hots, kainoigile eta giltzagileak) lan egiten zuten, hobeto ordainduta zeuden eta. Baina pistoi giltza sortu zenean inguruko herrietan zabaldu zen giltzen ekoizpena, eta Soraluzeko lantegien gainbehera hasi zen.

Pistoi giltza

Erreferentziak

Castra in Lusitania. Y los mosquetes aún más letales. Amo del Castillo.

↑ Erritmoa edo kadentzia. Bi tiroen arteko denbora.
↑ Merkurio fulminatoa. Merkurioa, azido nitrikoa eta alkohola. Formula Hg (ONC)2.
↑ Bada esaten duena Joshua Shaw estatubatuarrak 1814.ean asmatu zuela, nahiz eta 1822 arte ez patentatu.
↑ Hg (ONC)2. Merkurio, azido nitrikoa eta alkohola.
↑ Privilegio de introducción: Máquina para la elaboración de cebos fulminantes llamados pistones.

[1] Erritmoa edo kadentzia. Bi tiroen arteko denbora.

[2] Merkurio fulminatoa. Merkurioa, azido nitrikoa eta alkohola. Formula Hg (ONC)2.

[3] Bada esaten duena Joshua Shaw estatubatuarrak 1814.ean asmatu zuela, nahiz eta 1822 arte ez patentatu.

[4] Hg (ONC)2. Merkurio, azido nitrikoa eta alkohola.

[5] Privilegio de introducción: Máquina para la elaboración de cebos fulminantes llamados pistones.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]