«1765.eko izurritea (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 18:43, 28 apirila 2022 data duena

1765-1766 urtetako heriotzak

1765.eko lehen hilabeteak

Aurreko urtetako gari uztak oso eskasak izan ziren, bai Euskal Herrian zein Gaztelan. 1765. urtean Carlos III.ak gari merkatua liberalizatu zuen, eta prezioak asko igo zuten, gosea eraginez.

Soraluzen, aurreko urteak normalak izan ziren osasun aldetik: 1760 (29 hildako), 1761 (42), 1762 (41), 1763 (29) eta 1764 (33). Eta lehen zortzi hilabeteetan ere 21 hildako errejistratu ziren, nahikoa normala.

San Roke Txiki irudia

Hasiera

Irailean izurritea heldu zen Soraluzera. Jende asko gaixotu zen, eta hilabete honetan bost hildako izan ziren, 4 ume eta heldu bat.

Soraluzetarrak, kezkatuta, San Roke Txiki ekartzea erabaki zuten, irailak 29an, betiko moduan bederatziurrena egiteko:

Eliz-batzarrari baimena eskatu eta horrek eman ondoren, hiri honetako gaixotasun gaiztoekin bukatzeko, hainbeste jende hiltzen dutenak, Gurutze Santuko ermitatik San Roke jauna ekartzea erabaki da, gaixotasunen abokatua baita, eta bera parrokiako elizan daukagunean bederatziurrena egingo zaio, gaixotasun horiekin bukatzeko.

Hilabete gogorrenak

Baina txarrena oraindik ez zen heldu. Hurrengo bi hilabetetan izurriteak gogor jo zuen Soraluze, 99 hildako eraginez. Mutil (eta gizonen) artean 61 izan ziren hildakoak; neskatan (eta emakumetan), berriz, 38.

Abenduan, berriz, hildakoen kopurua asko apaldu zen, 14 besterik ez. Eta hurrengo urterako izurritea desagertua zen herritik.

Azterketa

Inolako dudarik gabe, 1765.eko izurritea Soraluzen inoiz izen den izurri gogorrena eta hilgarriena izan zen.

Baztangaz kutsatutako gaixoa

Izurrite mota

Ez da ezagutzen zehatz-mehatz zer motako izurritea zen. Ezin izan zen izurri bubonikoaren kasua, 1598.eko izurritearen moduan, Europako azken agerpena 1720ean gertatu zelako, Marsella eta Proventzan.

Hildakoen datuek erakusten dutenez, segururena baztanga^[1], elgorria edo nafarreria izango zen; garai hartan umeen labana esaten zioten: agerraldi gogorrenetan umeen hilkortasun-tasa %15era iritsi zen eta.

Hildakoak adinaren arabera

Hildakoen adina

Hildakoak jaiotako urtearen arabera sailkatzen badugu, erdiek bi urte edo gutxiago zuten, eta 10 urte artekoak hildakoen %83a ziren.

Jaioturtea	Jaioak	Hildakoak	Ehunekoa
1765	67	20	%30
1764	62	25	%40
1763	65	16	%25
1762	48	3	%6
1761	61	6	%10
1760	61	9	%15
1755-1759	281	19	%7
1754 artekoa		18
Ezezaguna		2

Alderatzen badugu urtez urte jaiotakoak eta izurrite honetan hildakoak, triskantza handienak ume txikienetan gertatu ziren: 1765 (jaiotakoen %30a), 1764 (%40a) eta 1763 (%25a); hau da, umeen labana. 1762. urtean jaiotakoen ez zuten asko sufritu (3 hildako, %6a), baina lau eta bost urtetakoetan heriotz-tasa handiagoa izan zen, %10a eta %15a hurrenez hurren. 1755 eta 1759 artean jaiotakoek (6 eta 10 urte arteko neska mutikoek) %7ko heriotz tasa izan zuten, eta hortik gorakoak askoz txikiagoa, 18 hildako guztira.

Heriotzak hileko jeneroaren arabera

Hildakoen jeneroa

Izurriteak askoz gizonezko gehiago hil zuen (73 hildako), emakumezko baino (45).

Inguruko herriak

1765.eko hildakoak aurreko eta osteko urteetakoekin alderatzen baditugu, izurriteak ez zuen izan eragin nabarmenik inguruko herrietan. Azkoitian eta Azpeitian normalean baino %40 hil zen,eta Deban %30. Soraluzen, berriz, normala baino %230a hil zen urte hartan.

Herria	1764.eko hildakoak	1765.eko hildakoak	1766.eko hildakoak	Ratioa
Deba	34	56	50	1,3
Elgoibar	41	36	35	0,9
Azkoitia	29	42	33	1,4
Azpeitia	61	88	64	1,4
Eibar	34	25	34	0,7
Soraluze	33	138	50	3,3
Elgeta	31	31	19	1,2
Bergara	97	88	63	1,1
Antzuola	32	24	23	0,9
Arrasate	56	68	85	1,0
Aretxabaleta	17	11	18	0,6

Eragina

Izurritearen eraginez, 1765 izan zen Soraluzen hildako gehien errejistratu zen urtea (138). Urruti geratzen dira 1795 (97 hildako), 1809 (99) eta 1864 (69).

Ramiro Larrañagaren arabera^[2], 1766.ean Soraluzek 1.356 biztanle zituen. Beraz, aurreko urtean izurriteak biztanleriaren ia hamarrena hil zuen.

Heriotzek eragin ekonomiko handiak izango zituzten eta, agian honengatik, hurrengo urtean soraluzetar asko Elgoibarretik zetozen matxinoei batu zitzaien.

Osasun aldetik, baztanga epidemia honek txertoen ikerketa eta erabilera bultzatu zuen, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen eskutik. Hurrengo baztanga izurritean, hogei urte geroago (1785), Bergaran lehen kasuak agertu orduko bertako ilustreek beren seme-alabak inokulatu zituzten, kutsadura saihesteko asmoz. Inokulatutakoen artean Soraluzeko Erret Lantegiaren zuzendariaren semea zegoen.

Erreferentziak

Datuen Excela ekartzeko Biltegi digitalera joan.

↑ Baztanga edo nafarreria. Wikipedia (euskaraz).
↑ Soraluze. Monografía histórica. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala 1993).

[1] Baztanga edo nafarreria. Wikipedia (euskaraz).

[2] Soraluze. Monografía histórica. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala 1993).

[1]

[2]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-[[Fitxategi: 1765eko_izurritea._Bi_urteko_heriotzak.png | thumb | right | 400px | Bi urteko heriotzak]]
+[[Fitxategi: 1765eko_izurritea._Bi_urteko_heriotzak.png | thumb | right | 400px | 1765-1766 urtetako heriotzak]]
 ==1765.eko lehen hilabeteak==
@@ 7. lerroa: / 7. lerroa: @@
-[[Fitxategi: San_Roque_ermita._San_Roque_txiki._Arantza_Cuesta_Ezeiza.jpg | thumb | 200px | left  | San Roke Txiki irudia]]
+[[Fitxategi: San_Roque_ermita._San_Roque_txiki._Arantza_Cuesta_Ezeiza.jpg | thumb | 200px | right  | San Roke Txiki irudia]]
 ==Hasiera==
 Irailean izurritea heldu zen Soraluzera. Jende asko gaixotu zen, eta hilabete honetan bost hildako izan ziren, 4 ume eta heldu bat.
@@ 16. lerroa: / 16. lerroa: @@
-[[Fitxategi: 1765eko_izurritea._Heriotzak_hileko.png | thumb | right | 400px | Bi urteko heriotzak]]
 ==Hilabete gogorrenak==
-Baina txarrena oraindik ez zen heldu. Hurrengo bi hilabetetan izurriteak gogor jo zuen Soraluze, 101 hildako eraginez. Mutil eta gizonen artean 62 izan ziren hildakoak; neska eta emakumeak, berriz, 39.
+Baina txarrena oraindik ez zen heldu. Hurrengo bi hilabetetan izurriteak gogor jo zuen Soraluze, 99 hildako eraginez. Mutil (eta gizonen) artean 61 izan ziren hildakoak; neskatan (eta emakumetan), berriz, 38.
 Abenduan, berriz, hildakoen kopurua asko apaldu zen, 14 besterik ez. Eta hurrengo urterako izurritea desagertua zen herritik.
+==Azterketa==
+Inolako dudarik gabe, 1765.eko izurritea Soraluzen inoiz izen den izurri gogorrena eta hilgarriena izan zen.
 [[Fitxategi: Baztanga_gaixoa.jpg | thumb | left | Baztangaz kutsatutako gaixoa]]
-==Azterketa==
+===Izurrite mota===
-Hildakoen arabera, gizonezkoak gehiago jotzen zituen (74 hildako) emakumezkoak baino (44). Eta batez ere jende gaztea eta umeak jotzen zituen.
+Ez da ezagutzen zehatz-mehatz zer motako izurritea zen. Ezin izan zen izurri bubonikoaren kasua, [[1598.eko izurritea (eu)|1598.eko izurritearen]] moduan, Europako azken agerpena 1720ean gertatu zelako, Marsella eta Proventzan.
+Hildakoen datuek erakusten dutenez, segururena baztanga<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Baztanga Baztanga edo nafarreria]. Wikipedia (euskaraz).</ref>, elgorria edo nafarreria izango zen; garai hartan ''umeen labana'' esaten zioten: agerraldi gogorrenetan umeen hilkortasun-tasa %15era iritsi zen eta.
+[[Fitxategi: 1765eko_izurritea._Adinak.png | thumb | 400px | right | Hildakoak adinaren arabera]]
+===Hildakoen adina===
+Hildakoak jaiotako urtearen arabera sailkatzen badugu, erdiek bi urte edo gutxiago zuten, eta 10 urte artekoak hildakoen %83a ziren.
+::{| class="wikitable col1cen col2cen col3cen col4cen"
+! width= "100 px" style="background:Tan" | Jaioturtea
+! width=  "80 px" style="background:Tan" | Jaioak
+! width=  "80 px" style="background:Tan" | Hildakoak
+! width=  "80 px" style="background:Tan" | Ehunekoa
+|-
+|  1765         ||  67 || 20 || %30
+|-
+|  1764         ||  62 || 25 || %40
+|-
+|  1763         ||  65 || 16 || %25
+|-
+|  1762         ||  48 ||  3 || %6
+|-
+|  1761         ||  61 ||  6 || %10
+|-
+|  1760         ||  61 ||  9 || %15
+|-
+|  1755-1759    || 281 || 19 || %7
+|-
+|  1754 artekoa ||     || 18 ||
+|-
+|  Ezezaguna    ||     ||  2 ||
+|}
+Alderatzen badugu urtez urte jaiotakoak eta izurrite honetan hildakoak, triskantza handienak ume txikienetan gertatu ziren: 1765 (jaiotakoen %30a), 1764 (%40a) eta 1763 (%25a); hau da, ''umeen labana''. 1762. urtean jaiotakoen ez zuten asko sufritu (3 hildako, %6a), baina lau eta bost urtetakoetan heriotz-tasa handiagoa izan zen, %10a eta %15a hurrenez hurren. 1755 eta 1759 artean jaiotakoek (6 eta 10 urte arteko neska mutikoek) %7ko heriotz tasa izan zuten, eta hortik gorakoak askoz txikiagoa, 18 hildako guztira.
+[[Fitxategi: 1765eko_izurritea._Heriotzak_hileko.png | thumb | right | 400px | Heriotzak hileko jeneroaren arabera]]
+===Hildakoen jeneroa===
+Izurriteak askoz gizonezko gehiago hil zuen (73 hildako), emakumezko baino (45).
-Ez da ezagutzen zehatz-mehatz zer motako izurritea zen. Ezin izan zen izurri bubonikoaren kasua, [[1598ko izurritea (eu)|1598.eko izurritearen]] moduan, Europako azken agerpena 1720ean gertatu zelako, Marsella eta Proventzan.
+===Inguruko herriak===
+.eko hildakoak aurreko eta osteko urteetakoekin alderatzen baditugu, izurriteak ez zuen izan eragin nabarmenik inguruko herrietan. Azkoitian eta Azpeitian normalean baino %40 hil zen,eta Deban %30. Soraluzen, berriz, normala baino %230a hil zen urte hartan.
-Hildakoen artean jaioberri eta ume ugari izan zirenez, segururena baztanga<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Baztanga Baztanga edo nafarreria]. Wikipedia (euskaraz).</ref> edo nafarreria izango zen; garai hartan ''umeen labana'' esaten zioten: umeen artean elgorri-nafarreriaren hilkortasun-tasa zenbait agerralditan  %15era iritsi zen eta. Dena dela, Soraluzen izen den izurri gogorrena eta hilgarriena izan zen.
+::{| class="wikitable col1cen col2cen col3cen col4cen"
+! width= "100 px" style="background:Tan" | Herria
+! width=  "80 px" style="background:Tan" | 1764.eko hildakoak
+! width=  "80 px" style="background:Tan" | 1765.eko hildakoak
+! width=  "80 px" style="background:Tan" | 1766.eko hildakoak
+! width=  "80 px" style="background:Tan" | Ratioa
+|-
+|  Deba         || 34 ||  56 || 50 || 1,3
+|-
+|  Elgoibar     || 41 ||  36 || 35 || 0,9
+|-
+|  Azkoitia     || 29 ||  42 || 33 || 1,4
+|-
+|  Azpeitia     || 61 ||  88 || 64 || 1,4
+|-
+|  Eibar        || 34 ||  25 || 34 || 0,7
+|-
+|  Soraluze     || 33 || 138 || 50 || 3,3
+|-
+|  Elgeta       || 31 ||  31 || 19 || 1,2
+|-
+|  Bergara      || 97 ||  88 || 63 || 1,1
+|-
+|  Antzuola     || 32 ||  24 || 23 || 0,9
+|-
+|  Arrasate     || 56 ||  68 || 85 || 1,0
+|-
+|  Aretxabaleta || 17 ||  11 || 18 || 0,6
+|}
 ==Eragina==
-Izurritearen eraginez, 1765 izan zen hildako gehien errejistratu zen urtea (138). Urruti geratzen dira 1795 (97 hildako), 1809 (99) eta 1864 (69).
+Izurritearen eraginez, 1765 izan zen Soraluzen hildako gehien errejistratu zen urtea (138). Urruti geratzen dira 1795 (97 hildako), 1809 (99) eta 1864 (69).
 Ramiro Larrañagaren arabera<ref>[[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze. Monografía histórica]]. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala 1993).</ref>, 1766.ean Soraluzek 1.356 biztanle zituen. Beraz, aurreko urtean izurriteak biztanleriaren ia hamarrena hil zuen.