«Francisco Iturriaga (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
     
    (Erabiltzaile berak tartean egindako 37 ekarpen ez dira erakusten)
    7. lerroa: 7. lerroa:
    }}
    }}


    Francisco Iturriaga ''Otxabo'' bigarren karlistadaren gerrilari izan zen, Astigarraga inguruan aritu zen partida<ref>Gerrilarien taldea, buruzagi edo ''cabecilla'' baten aginpekoa.</ref> karlista baten burua.
    Francisco Iturriaga ''Otxabo'' bigarren karlistadako gerrilaria izan zen, Astigarraga eta Hernani inguruan aritu zen partida<ref>Gerrilarien taldea, buruzagi edo ''cabecilla'' baten aginpekoa.</ref> karlista baten burua.


    Mikelete sarjentua postua lagata, 1874.eko maiatzean partida osatu zuen eta gogor aritu zen hurrengo hilabeteetan, 1875.eko otsailean besoan zauritu zuten arte.
    Mikelete sarjentua postua lagata, 1874.eko maiatzean partida osatu zuen eta gogor aritu zen hurrengo hilabeteetan, 1875.eko otsailean besoan zauritu zuten arte.


    Partida laga izan behar zuen eta 1876.ean, gerra galduta, Frantziara erbestetatu zen. Hurrengo urtean Madrilera atzera eta aurrera ibili omen zen, gobernu liberala eta karlisten artean bitartekari lanetan.
    Orduan atzeguardiara pasa izan behar zuen eta 1876.ean, gerra galduta, Frantziara erbesteratu zen. Hurrengo urtean Madrila aurrera eta atzera ibili omen zen, gobernu liberala eta karlisten artean bitartekari lanetan.


    Azkenean, indultua lortuta, Madrila pasa zen bizi izatera. Handik gutxira, atrako batean hil egin zuten.
    Azkenean, indultua lortuta, Madrila pasa zen bizi izatera. Handik gutxira, atrako batean hil egin zuten.
    ==Iturriak==
    Francisco Iturriaga ''Otxabo''k ez zuen testigantza zuzenik laga. Eta heldu zaizkigun berri gehienak orduko prentsa liberalean agertutakoak dira eta, beraz, ez aldekoak. Prentsa karlistan, berriz, ez zuten ia aipatu.
    Beren soldaduengatik ere lekukotasun gutxi jaso da. Gutxi, baina esanguratsuak: ''Gizon gaiztoa zan''<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>.
    Erabilitako iturriak ikusteko, sakatu [[Media:Francisco Iturriaga (Otxabo). Iturriak.pdf| ''hemen'']].




    19. lerroa: 27. lerroa:
    Madrilgo prentsa liberalaren arabera, Santa Kruz apaizaren parekoa zen:
    Madrilgo prentsa liberalaren arabera, Santa Kruz apaizaren parekoa zen:


    ::''…nahiz eta Santa Kruzek eta Otxabok aurreko gerretan egindako krudelkerien aurrean inolako karlistek ez den inoiz zorabiatu<ref>La Época (1900/01/26).</ref>.
    ::''…nahiz eta Santa Kruzek eta ''Otxabo''k aurreko gerretan egindako krudelkerien aurrean inolako karlistek ez den inoiz zorabiatu<ref>La Época (1900/01/26).</ref>.


    Karlisten kontrako bertsolariek ere biak lotzen zituzten. 1874. urteko abuztuan, Otxaboren partida sortu eta hilabetetara, Serafín Barojak "Karlistaren panparroikeria" bertsoak argitaratu zituen<ref>''Karlisten bigarren gerrateko bertsoak'' (Antonio Zavala 1997). Serafin Barojaren bertso hauek Joseba Tapiaren ''Eta tira eta tunba'' diskan agertzen dira.</ref>. Laugarren bertsoak halaxe dio:
    Karlisten kontrako bertsolariek ere biak lotzen zituzten. 1874. urteko abuztuan, ''Otxabo''ren partida sortu eta hilabetetara, Serafín Barojak "Karlistaren panparroikeria" bertsoak argitaratu zituen<ref>''Karlisten bigarren gerrateko bertsoak'' (Antonio Zavala 1997). Serafin Barojaren bertso hauek Joseba Tapiaren [https://www.josebatapia.eus/release/eta-tira-eta-tunba/ ''Eta tira eta tunba''] diskan agertzen dira.</ref>. Laugarren bertsoak halaxe dio (bertsoa entzuteko, sakatu [[Media:Otxabo. Karlisten panparroikeria (Joseba Tapia 2010).mp3| ''hemen'']]):


    ::Zazpi sakristau, amabi alper,  
    ::Zazpi sakristau, amabi alper,
    ::ogei basarritar babo,  
    ::ogei basarritar babo,
    ::Jauregi buru, Santa Kruz gero,  
    ::Jauregi buru, Santa Kruz gero,
    ::azkenik berriz Otxabo,  
    ::azkenik berriz ''Otxabo'',
    ::erlijiyua aitatu ezkero  
    ::erlijiyua aitatu ezkero
    ::basarritarrak akabo!  
    ::basarritarrak akabo!


    Serafin Barojaren semeak, Pío Barojak, aitaren ipuinak gogoratzen zituen:
    Serafin Barojaren semeak, Pío Barojak, aitaren ipuinak gogoratzen zituen:


    ::Donostiaren inguruan ari zen Otxabo buruzagiaren istorioak gogoratzen ditut, nire aitari entzundakoak...<ref>''Desde la última vuelta del camino. Memorias'' (Pío Baroja 1944).</ref>
    ::''Donostiaren inguruan ari zen ''Otxabo'' buruzagiaren istorioak gogoratzen ditut, nire aitari entzundakoak...''<ref>''Desde la última vuelta del camino. Memorias'' (Pío Baroja 1944).</ref>


    [[Fitxategi: Otxabo._Felipe_V_(Segovia_1744).jpg | thumb | right | 300px | Felipe V.ak jaulkitako otxaboa (Segovia 1744)]]


    ==Gerra aurreko urteak==
    ==Gerra aurreko urteak==
    39. lerroa: 49. lerroa:
    Melchor Francisco Yturriaga Unamuno Soraluzen jaio zen, 1839. urtean, lehen karlistada bukatzen ari zela. Gurasoak Ramon Yturriaga Legarizti eta Maria Bauptista Unamuno Unamuno izan zituen. Familiaren ezizena ''Otxabo'' zen<ref>Otxaboa Espainiako txanpon zaharra zen, XVII. mendean sortua, kobrezkoa eta bi marabedi balio zuena. Urteekin gero eta pisu gutxiagorekin egiten ari ziren, eta azkenak XIX. mendearen erdialdean egin zituzten.</ref>.
    Melchor Francisco Yturriaga Unamuno Soraluzen jaio zen, 1839. urtean, lehen karlistada bukatzen ari zela. Gurasoak Ramon Yturriaga Legarizti eta Maria Bauptista Unamuno Unamuno izan zituen. Familiaren ezizena ''Otxabo'' zen<ref>Otxaboa Espainiako txanpon zaharra zen, XVII. mendean sortua, kobrezkoa eta bi marabedi balio zuena. Urteekin gero eta pisu gutxiagorekin egiten ari ziren, eta azkenak XIX. mendearen erdialdean egin zituzten.</ref>.


    Zazpi anai-arrebatan zaharrena izan zen: Melchor Francisco (1839/08/23), Jose Sebastian (1841/10/05), Jesusa (1844/01/14), Josefa Antonia (1846/01/15), Antonio Agustin (1849/05/22), Juan Jose (1851/08/20) eta Manuela Eusebia (1854/03/05).
    Zazpi anai-arrebatan zaharrena izan zen: Melchor Francisco (1839), Jose Sebastian (1841), Jesusa (1844), Josefa Antonia (1846), Antonio Agustin (1849), Juan Jose (1851) eta Manuela Eusebia (1854).


    ===Mikelete===
    ===Mikelete===
    62. lerroa: 72. lerroa:




    ==Astigarragako partida berria==
    ==Astigarragako partida berria (1874)==
    Partidako ekintzak
    ===Bigarren karlistadaren hasiera===
    Lehen ekintzak
    1868. urtean Isabel iI.a bota zutenetik, Espainiako erresuma pilpilean zegoen: erregezaleak, karlistak, errepublikarrak, federalistak, kantonalistak... denetik zegoen, eta ematen zuen dena zela posible.
    Ekintzak orokorrean
    Zauria
    Bitartran, Otxabo ordezkoa
     
    Gerra bukaera
     
     
    Madrilen hil
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
    Helburua, zaintza eta zerga bilketa. 1861an 160 ziren, eta gerra hasimzenean 600 sartu ziren. Batzik karlisten lerroetara pasa zirn (Ochavoren kasua), eta bolondres loberal batzuk ajunratu zitzaien, Batallon de Mileketes Volunrarios osatuz (720 gizon, horieratik 400 mikelete).
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
    Lehen urteak
     
     
     
     
    Hasierako ekintzak
     
    Nahiz eta aurrerik beste saiakera egin, urte berean, 1873.eko uztailak 16an Carlos VII, karlisten erregegaia, Zugarramurdiko muga zeharkatu zuen, bigarren karlistadari hasierññña emanez.
     
     
    Partidakoa. Gizon gaiztoa zan. Plazentzitarra. Mikelete izandakua. Mikeleteen diruakin iges egin ta etorri zan gure artera.
     
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena). H. Tomás Lizarralde
     
    De las partidas. Era un hombre malo. Natural de Placencia (de las Armas). Había sido miquelete. Huyó con el dinero de los miqueletes y se vino a nosotros.
     
     
    ¿Será moruno? Ya hay un nuevo cabecilla carlista en campaña. Se llama Ochavo. Una de sus primeras hazañas ha sido apoderarse de 4.000 reales en una casa particular. Ochavo ha demostrado con este acto que le agradan demasiado sus homónimos.
    La Cronica Meridional 10/05/1874 num 4.244
     
     
    Del Diario de San Sebastián del 27 tomamos las siguientes noticias:
    “Ayer desde antes del amanecer se situaron algunos facciosos en una de las casas del paseo de Atocha, y yendo a las siete de la mañana hacia su casa dos voluntarios, sospecharon, por algunos indicios, la emboscada que se les preparaba, retrocediendo acto contínuo a la ciudad. Entonces los facciosos les hicieron algunos disparos, así como hacia el fortín del puente, dando algunas balas en las primeras casas de la calle de Oquendo, y una en el mercado, sin que por fortuna lastimaran a nadie. De los fuertes de Concorrones y San Bartolomé se les hizo algunos disparos que ahuyentaron a los carlistas. Salió a los pocos momentos la compañía volante al mando del infatigable Arcelus, y después de recorrer varios montes, dió alcance a unos 50 acciosos mandados, según se cree, por el ex-miguelete Ochavo, los cuales se pusieron en fuga y se dispersaron atravesando algunos de ellos muy de prisa el río Urumea.”
    El Gobierno (28/04/1874)
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c22ed485-b588-48a7-9bc6-c0ad72e35fbb
    La Discusiòn (Madrid, 1/5/1874)
     
     
    “A la una de la madrugada de hoy se ha presentado el cabecilla Iturriaga, conocido como Ochavo, con unos 40 hombres, en la casa de campo del Sr. Arzac, titulada Banderas, ha hecho que las criadas abrieran las puertas y se ha llevado dos fardos de ropa blanca por valor de unos 4.000 rs. diciendo que la necesita para hacer morrales a sus muchachos y las camisas para que puedan mudarse. Las muchachas se han llevado el correspondiente susto por la dureza con que se han presentado los latro-facciosos.”
    El Gobierno (28/04/1874)
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c22ed485-b588-48a7-9bc6-c0ad72e35fbb
    La Discusiòn (Madrid, 1/5/1874)
     
     
    San Sebastián
    D. Antonio Pinazo, Juez de primera instancia del partido de esta ciudad.
    Hago saber que por la presente requisitoria cito, llamo y emplazo al cabecilla carlista que se  apellida Iturriaga, conocido por Ochavo, y demás individuos de su partida que le acompañaban en la madrugada del 17 de Abril último, para que en el término de nueve días. contados desde su inserción en la GACETA DE MADRID, comparezcan en este Juzgado a prestar sus respectivas declaraciones indagatorias en causa que contra ellos instruyo sobre sustracción de ropas y otros efectos de la casa de campo de D. Manuel Arzac, y 80 pesetas y 16 pares de alpargatas a D. José Gabarrain; apercibidos de que no hacerlo así seguirá su curso en rebeldía, parándoles el perjuicio que haya lugar.
    Dada en San Sebastián a 8 de Mayo de 1874 -Antonio Pinazo.- Por su mandado,
    Ramon Antonio de Guereca
    Gaceta de Madrid (1874/05/28)
     
     
    Los carlistas no pueden pasar un dia sin cometer un acto de salvajismo, cuya gloria solamente está reservada para ellos. Ayer tarde, sobre las seis, cuando cesaba el combate, se presentó el bárbaro Ochavo con su cuadrilla de cafres en el alto de Erreca y casa de Lasalla, y todos a la vez hicieron una descarga sobre la multitud de mujeres y niños, apiñados delante del Cursaal, en el momento que volvían los coches de la Cruz Roja, y sobre toda la Avenida de la Libertad sin que, casi milagrosamente, hiriesen a nadie las balas, que fueron a dar en la misma fachada del hospital de sangre y en otras casas de la avenida.
    A dos niñeras, cada una con su criatura, atravesaron las sayas sin rozar siquiera el cuerpo: a una señora que estaba tranquilamente en el balcon le pasó rozando una bala; otra dió en medio de un grupo de niños que estaba jugando. Este rey de las selvas, que se promete hacernos felices, quiere, sin duda, darnos muestras de su magnanimidad asesinando seres indefensos e inocentes. ¡Y aún hay quienes se creen honrados con defenderle!
    El Gobierno (03/06 /1874)
     
     
    La partida de Ochavo que anteayer á las siete de la tarde hizo fuego sobre esta ciudad desde la cochera de Alonso Martinez,—y no desde Erreca y casa de Lasala, como ayer dijimos equivocadamente—vino desde Loyola por el puente de piedra y por debajo de Aldapa. Estaba en combinación con la partida de Lucía, que desde Amezagaña vino por cima de Aldapa y se encontró con la primera que regresaba después de la descarga, junto á casa de Serres en el alto de Piñuela. Ambas se retiraron por sus respectivos caminos. Hoy se decia que andaban hacia Loyola.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=b03dbf3c-5e13-4189-95b2-23056319d0f7&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 3/6/1874, n.º 126
     
     
    Cuarenta y ocho arrobas de ochavos ha recogido el inspector señor Bueno, según dice La Correspondencia. Todos esos ochavos se podían dar por coger á Ochavo, apreciable cabecilla carlista. Este caballero, para vengar sin duda la prisión de sus semejantes, ha mandado hacer fuego á su partida sobre un grupo de niños. Por falta de barbaridades no dejará de llegar á cuarto. No hay un cabecilla carlista que valga lo que esos dos maravedises.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c325dfc0-023d-4b7c-8385-0e4010efd733&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 4/6/1874
     
     
    Ayer se encontraba Ochavo con dos compañías de facciosos hacia la venta de Astigarraga
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=2a96c457-4139-43d1-a422-d73fa0e65542&page=3
    Boletín de comercio (Cantabria). 10/6/1874, n.º 131
    La Igualdad (Madrid. 1868). 12/6/1874
     
     
    Según El Diario de San Sebastián, el cabecilla Ochavo, se encontraba con dos compañías de facciosos cerca de la venta de Astigarraga.
    La Paz de Murcia (13/06/1874)
     
     
    En las cercanias de Astigarraga el cabecilla Ochavo ha sido herido por la espalda.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=e91903aa-a266-4056-ba65-8fbc414d6e54&page=2
    La Igualdad (Madrid. 1868). 14/6/1874
     
     
    Dice el Diario de San Sebastian: Han sido puestos en libertad los paisanos detenidos el domingo en el camino de Hernani por el cabecilla "Ochavo" y su gente; en cuyo poder quedan todavía dos movilizados y dos individuos de tropa.
    Las mujeres de Andoain, al ver entrar en dicha villa a aquellos desgraciados apresados, los insultaron miserablemente, apostrofando a los suyos para que los mataran.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=4559bb5f-6e33-4b39-91fe-aecc31950242
    La Discusión (Madrid. 1856). 28/6/1874, n.º 1.770
     
     
    Ekintzak eta partidaren bizimodua
     
    -Ni Otxaboren partidan ibilli nitzan. Otxabo, mikeleteetan sarjento izanda, konpañiko diruak jokuan galdu ta guregana etorria zan. Kapitan egin zuten.
    Guk prakak ta txapela gorriak, mikeleteak bezela. Kapatxoa ez izatea. Beste karlistak ez zuten bada praka gorririk. Ez; guk bakarrik.
    Oiartzungo parean eritu niñuten. Lepo ondotik bala sartuta ta saiatsetik írten.
    -Zenbat ziñaten partidan?
    -40-ren bat.
    -Nun lo egiten zenuten?
    -Ez gen un toki jakiñik. Batzutan Santiyon. Baita eliz barrenen ere. Besteetan basarrietan.
    -Zertan aritzen zíñaten?
    -Ibílli; batzuetan gabez, bai egunez ere. Ergobitik Errenterí gañera, Loiola, Mirakruz ta ... Errekonozímentuak egin. Zubí ondoetan goardiak (paisanoak) ipíñi. Gabeko bat-batekorík egin ez zitzaten mikeleteak (sorpresas nocturnas). Al bazan, prisionero bat edo beste egin ta ..
     
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena). Laureano. Altzakoa. 1933.eko abenduaren 17an hilda.
    Gizon luxe giyarra. 80 urte. Iturritik ura zeraman baratza-ontzi baten
     
    -Yo anduve en la partida de Ochabo. Ochabo, que había sido sargento con los miqueletes, perdió en el juego los dineros de la companía y se pasó a nosotros. Le hicieron capitán.
    Nosotros (llevábamos) pantalones y boina rojos, como los miqueletes. Que no teníamos esclavina. Los demás carlistas no usaban pantalones rojos. No; sólo nosotros.
    Me hirieron cerca de Oyarzun. La bala entró por el cogote y salió por el costado.
    -¿ Cuántos eran ustedes en la partida?
    -Unos cuarenta.
    -¿Dónde dormían?
    -No teníamos sitio fijo. A veces, en Santiyo. También dentro de la iglesia. Otras veces, en los caseríos.
    -¿En qué se empleaban?
    -En caminar; a veces de noche, pero también de día. De Ergobia hasta (situarnos) encima de Rentería, Loyola, Miracruz y... Practicar reconocimientos. Junto a los puentes poníamos guardias, paisanos. Para que los miqueletes no nos hicieran sorpresas nocturnas. A ser posible, hacer algún que otro prisionero …
     
     
    Dice el Diario de San Sebastián con fecha 3: “El individuo á quien secuestraron ayer los carlistas, apaleándolo bárbaramente por el delito de no haber querido acudir á las filas carlistas, en donde tiene otros dos hermanos, según se nos asegura, fue recogido en el más triste estado y conducido á esta ciudad.
    Un pequeño destacamento de voluntarios y tropa recogió por orden del general Loma a 12 caseros de los más influyentes de las inmediaciones al punto en donde se cometió el crimen, los cuales han sido conducidos á esta ciudad, imponiéndoseles a 1.000 rs. de contribución con objeto de indemnizar en cuanto se pueda á aquel desgraciado y a los otros dos que fueron también heridos por los mismos carlistas de la partida de Ochavo.”
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=97644a2e-6946-4e11-8f7b-42fb898230a6&page=4
    El Imparcial (Madrid. 1867). 6/8/1874
     
     
    Segun noticias de origen carlista, las bajas de estos en ocasion del relevo de la guarnición de Astigarraga fueron seis muertos y cinco heridos.  Ochavo ha desaparecido desde entonces, diciéndose que se encuentra herido de un casco de granada, de cuyas resultas ha habido que amputarle un brazo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=83e894b0-9137-4d45-b758-814ca4bbb7a9&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 18/8/1874, n.º 187
     
     
    Hoy habla La Correspondencia de un nuevo cabecilla llamado Media Onza.
    ¡Infeliz!
    Cuando ha desaparecido Ochavo de entre los suyos, ¿cuál será su suerte?
    Con tal valor no es posible estar mucho tiempo entre carlistas.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=4dee2c83-9d58-473e-b7df-49f0cbe78b6b&page=4
    La Iberia (Madrid. 1868). 25/8/1874
     
     
     
    El Sr. Chopered, ex-vicario de Astigarraga, se encuentra hace días en Santiagomendi, habiéndose hospedado en el caserío de Artola, en compañía del cabecilla Ochavo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=bce15417-3b5a-47b6-a120-f14b1e0009bf&page=3
    La Época (Madrid. 1849). 26/9/1874, n.º 8.015
     
     
     
    Persona llegada a San Sebastián, de sus alrededores, asegura que el cabecilla Ochavo ha sido muerto por los facciosos.
    El Gobierno (Madrid 1872) 29/9/1874, nº 828
     
     
     
    Anteayer hubo mucho fuego por la parte de Astigarraga entre las fuerzas de Rentería que iban a relevar a aquella guarnición, y la partida que manda el jefe Iturriaga (Ochavo), el cuál no tendría a su mando más de cincuenta o sesenta hombres.
    Con esta pequeña fuerza contuvo a los numerosos soldados de la república, causándoles algunas bajas, a pesar del fuego nutrido de fusilería y artillería que aquellos hicieron sobre nuestro destacamento.
    El Cuartel Real 19/11/1874
     
     
    El lunes se presentaron solicitando indulto a la avanzada de Alcolea dos facciosos de la partida Ochavo, el uno de Loyola y el otro de Alza.
    También en Rentería se presentaron tres de la misma partida.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=9c48a70e-ca0c-4c16-b1c8-f4c1d4079cc6
    La Discusión (Madrid. 1856). 30/10/1874, n.º 1.877
     
     
    Algunos individuos de la partida del Ochavo estaban ayer por la otra parte del túnel de Loyola.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=d3c7a3b3-dd21-4ebe-9c22-83488dceba5e&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 19/11/1874, n.º 266
     
     
    Dice una carta de San Sebastián del 25 de Noviembre:
    "En el monte de San Marcial en Irun, en el sitio donde los carlistas tuvieron sus baterías, están los miqueletes construyendo un fuerte en regla: al cabecilla Ochavo se le ordenó que con su gente atacase este fuerte apoderándose de él y de la fuerza que lo construye; asi trató de hacerlo en el dia de ayer, pero la Providencia quiso que en Irun tuviesen las autoridades oportuno aviso del proyecto y por lo tanto se adoptaron las precauciones convenientes para recibir a los carcas con los honores de ordenanza; al efecto se dió aviso a los miqueletes que dejaran los útiles de trabajar y tomaran en cambio sus fusiles, fingiendo no obstante que trabajaban, y una compañía del regimiento de Murcia fue a emboscarse en punto a propósito para saludarles al paso; vinieron, pues, los carlistas monte arriba, quedándose Ochavo, que es muy valiente, para robar a infelices viajeros y apalear mujeres después de ultrajarlas, a respetable distancia del alcance de fusil, para que no peligrase su existencia, y al llegar cerca del fuerte se lanzaron a la carrera, bayoneta armada, gritando como lobos hambrientos; los miqueletes, prevenidos, los recibieron con una descarga, y otra, y otra, y aquello sí era correr para atrás gritando "traicion"; pero el entusiasmo subió de punto cuando al pasar en completa dispersión por delante de la compañía emboscada recibieron un par de andanadas. Aquello era más que una multitud de hombres una bandada de golondrinas, y aún estas no los darían alcance a todo volar. Aquello ha sido un destrozo imposible de describir, pero con otro igual, se queda Ochavo sin gente que mandar."
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=6e7e85b1-eec6-41ae-a4c6-72abc7e50101&page=2
    El Imparcial (Madrid. 1867). 3/12/1874
     
     
    Acción de Irun. Viendo el enemigo esta insistencia trató de nuevo de envolvernos por Zavalmide y por la parte de Santiagomendi, con lo cual hubiera conseguido cortar la retirada de los que continuaban defendiéndose en San Marcos y Choritoquieta. En la parte de Santiagomendi sostuvo valientemente su posición el comandante de la partida volante D. Francisco Iturriaga, y no teniendo fuerzas de que disponer para proteger mi derecha, adelante la compañía de ingenieros… (Declaración de Cevallos en el proceso que se le formó)
    Historia contemporánea: annales desde 1843 hasta la conclusion de la última guerra civil (Antonio Pirala 1879).


    Mugimendu iraultzale hartan, asko eta asko beldur ziren; Borboiak bota berriak, karlistengana hurreratu ziren. Ondorioz, 1869.ko hauteskundeetan karlistek diputatu asko lortu zituzten, eta botoemaile gehiago irabazi nahian "tradizionalista" hitza erabiltzen hasi ziren.


    Amusko-Etxeberrin
    Bide baketsua motela iritzi zitzaien, eta espainiarrek erregea, ordena eta bakea babestuko zutelakoan, 1872. urtean karlistak armetan altzatu (1872/04/21) eta Carlos VII.a erregegaia Espainian sartu zen, baina Orokietako guda galdu eta gero Frantziara itzuli zen atzera.
    Orio aurrez-aurrez dago.
    -Aizu: azpeitiarrak Amusko-Etxeberrira jundakoan, zeñek egin zien su?
    -Otxaboren partidakoak. (Begira Azpeitiko Artzaiak esandakoak. Cuaderno III).  
    Gero, orratik, gogorkiro egon ziran Amuskon. Bi etxe dira: Urkiti ta Amusko-Etxeberri. Biyak gudetxe egiñik zeuden. «Ez ote dizkiagu etxe oietatik botako?». Guk, lenengokoak, Urkiti artu bear genula; ta bigarrengoak, Amusko.
    Gau erdiya izango zan. Enparan, sarritan erlejoari begira. Noizbait ere esan zigun:
    -Goazemak.
    Ixil-ixilik, Urkitira. Ara illunpean gijoazela, esan ziguten:
    -Ez gero bizirik iñor ekarri.
    Etxe inguruko lubakira jetxi, etxera iyo. Batere uste ez zutela sartu giñan. Barruan zeudenak jo bat eta jo bestea ari giñan. Izuturik zeuden. Gixagaxo asko igesi jun ziran Amuskora.
    Bigarrengoak ez ziran, bear bezela, gurekin batean iyo. Gu Urkitin burrukan giñala, aiek beko zelaiean pormatzen.
    Guk, Urkitiko bazterrak menderatutakoan, Amuskora abiatu giñan. Bidean soldadu zarrak erorita billatu genitun. Gure "santo y seña" eman ta erantzuten ez bait zuten-ta, baionetaz jo egiten genien.
    Gu Amuskora ordurako, barrengoak ernai zeuden gure zai.
    Ala ere, atea jo ta bota gendun. Sartu nai izan zuten karlista guztiak bota zizkiguten. Antxe, atean bertan, bata bestearen gañean, pillan geratu ziran. Ezin sartu giñala ta atzera berriz.
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    Eleizaran-tar Jose Antonio. Tolosako Laskoain-Etxeberrikoa. 1930.ko abendua


    En Amusko-Etxeberri
    Uda hartan Amorebietan sinatu zuten bake akordioa (1872/05/24), baina ezta karlistek ezta gobernu liberalak ez zuten onartu, eta gerra ez zen amaitu.
    Orio está enfrente.
    -Oiga: cuando los azpeitianos fueron a Amusko-etxeberri,
    ¿quién les hizo fuego?
    -Los de la partida de Ochavo. (Cfr. lo dicho por el pastor de Azpeitia. Cuaderno III).
    Luego, sin embargo, se mantuvieron con firmeza en Amusko. Son dos casas: Urkiti y Amusko-Etxeberri. Las dos estaban convertidas en fortín. «¿No los echaremos de esas casas?». Que nosotros, los del primero, debíamos tomar Urkiti; y los del segundo, Amusko.
    Sería media noche. Emparan miraba con frecuencia al reloj. Por fin nos dijo:
    -Vamos.
    Con el mayor sigilo, a Urkiti. Según nos acercábamos en la oscuridad, nos dijeron:
    -No traigáis vivo a ninguno.
    Bajamos a la trinchera que rodeaba la casa, subimos a la casa. Entramos sin que lo esperaran. A los que estaban dentro, golpeábamos a uno y golpeábamos a otro. Estaban acobardados. Muchos de aquellos pobres hombres huyeron a Amusko.
    Los del segundo no subieron, como debían, a una con nosotros. Mientras nosotros peleábamos en Urkiti, ellos formaban en el llano de abajo.
    Nosotros, una vez que dominamos la posición de Urkiti, nos dirigimos a Amusko. En el camino encontramos a soldados de la tropa caídos. Como les decíamos nuestro "santo y seña" y no respondían, les dábamos con la bayoneta.
    Para cuando llegamos a Amusko, los de dentro estaban alertas y esperándonos. A pesar de ello, golpeamos la puerta y la tiramos. Nos derribaron a todos los carlistas que intentaron entrar. Quedaron en un montón, allí mismo, en la puerta, uno sobre otro. Que no podíamos entrar y retrocedimos.


    1873.eko uztailak 16an Carlos VII.ak Zugarramurdiko muga zeharkatu zuen, bigarren karlistadari indarra emanez.


    Parece que el cabecilla Ochavo ha dado orden a los caseros de Astigarraga y sus inmediaciones para que en breve término desalojen sus hogares, con pretexto de que auxilian a la guarnición de aquella plaza.
    ===''Otxabo''ren ihesa===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=6b3be95d-75a0-48f0-8b0d-52ba1902a72d
    Gerra hasi zenean Gipuzkoako Aldundiak arazoak aurrikusi zituen, eta mikelete kopurua 160tik 600era igo zuen. Nahikoak ez zirelakoan, bolondres liberalak ere errekrutatu zituen, Mikelete Bolondresen Batailoia<ref>Batallòn de Miqueletes Voluntarios.</ref> osatuz. Guztira 720 lagun, horietatik 400 bat mikelete.
    La Iberia (Madrid. 1868). 9/1/1875


    Baina mikelete guztiak ez ziren liberalzaleak, eta ez ziren gutxi karlisten lerroetara pasatakoak. Horietako bat Francisco Iturriaga ''Otxabo'', 1874.eko apirilan karlisten artean agertu zena.


    El cabecilla Ochavo arrancó hace unos días de su casa a la mujer y dos hijas del único liberal que quedaba en Astigarraga, apaleándolas de la manera más inhumana y amenazándolas de muerte si su esposo y padre, que se había refugiado en el fuerte, no se presentaba a tomar las armas.
    Hala ere, badaiteke mikeleteak uzteko arrazoi guztiak politiko edo ideologikoak ez izatea. Ziotenez, mikeleteei soldatak ordaintzeko dirua jokoan galdu omen zuen, eta ihes egitea erabaki zuen. Berarekin ibilitako Tomàs Lizarralderen arabera: ''Partidakoa. Gizon gaiztoa zan. Plazentzitarra. Mikelete izandakua. Mikeleteen diruakin iges egin ta etorri zan gure artera''<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>.
    Las tres infelices mujeres se han refugiado en esta plaza temerosas de un nuevo atropello de parte de este vándalo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=ce8f1bb1-5142-40f7-b31f-56eabbef0b7e&page=2
    La Iberia (Madrid. 1868). 16/1/1875


    Mikeleteekin ari zela sarjento maila bazuen, karlistekin elkartuta kapitaina izendatu eta partida baten buruan jarri zuten.


    Dicen en San Sebastián que el martes por la noche cogio la gente de Ochavo en los alrededores de la plaza dos soldados, uno de los cuales fue muerto por negarse a ingresar en la facción, según se decía.
    ===Lehen ekintza===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=33366578-2198-4f1a-a75a-d065f1d55c99&page=3
    Apirilak 17an, goizeko ordu batean, Donostiako Manuel Arzac jaunarena zen ''Banderas'' izeneko landetxe aurrean aurkeztu zen Iturriaga buruzagia, ''Otxabo'' ezizenez, 40 gizon lagunduta. Neskameak behartu zituen ateak zabaltzeko eta arropa zuriko bi faldel hartu zituen, 4.000 bat erreal balio zutela gutxi gorabehera, gudamutileei morralak eta alkandorak egin behar zielakoan<ref>La Discusiòn (1874/04/28).</ref>.
    El Imparcial (Madrid. 1867). 17/1/1875


    Egunkari batek buruzagi karlista berriaren agerpena umorez agurtu zuen: ''Otxabo izena izan eta lehen ekintzan 4.000 erreal lapurtu, ezaguna da txanponak larregi gustokoak dituela''<ref>La Cronica Meridional (1874/05/10).</ref>.


    La gente de Ochavo ha detenido a varias caseras que de la parte de Loyola se dirigían a San Sebastián con algunos productos, conduciéndolas presas a Santiagomendi.
    Hurrengo astetan, Donostiako Antonio Pinazo epaileak eginbideak zabaldu zituen, eta ''Otxabo'' zein partidakoak epaitegian aurkezteko deitu zituen<ref>Gaceta de Madrid (1874/05/28).</ref>. Manuel Arzac jaunaren arropa zuria lapurtzeaz gain, Jose Gabarrain jaunari 80 pezeta eta 16 pare alpargata ere lapurtu zizkiotela salatu zuen.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=a73608c0-2de8-47b0-977c-2eec1c05c2e2&page=4
    El Imparcial (Madrid. 1867). 18/1/1875


    Urtebete geroago, 1875.eko abuztuan, ekintza honengatik eta matxinatzeagatik epaitu eta garrotez hiltzera zigortu zuten.


    Anoche parecía que se estaba librando una batalla. Todo eran cañonazos y descargas cerradas. Se acercaron por Puertas Coloradas unos cuántos de estos merodeadores, que sin duda serían del pequeño kalifa del monte de Santiagomendi, el cabecilla Ochavo, y empezaron a tiros con nuestros guardias. Después, como a las dos de la mañana, se presentaron algunos otros por Las Arenas, hacia la carretera de Madrid, y se entretuvieron haciendo fuego a dos vapores que hay en el puerto que han venido a tender el cable a Santander.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=d7eede51-e3e0-442b-892d-0151b175fa5d&page=2
    La Época (Madrid. 1849). 23/1/1875, n.º 8.130


    ==''Otxabo''ren partidaren ekintzak (1874)==
    Francisco Iturriagak bere partida zuzendu zuen hurrengo urtarrila arte, besoan zauritu zuten arte, alegia.


    Con fecha del 1° del actual escriben al DIARIO DE SAN SEBASTIÁN desde Hernani: "Ayer D. Pío Iribarren, sargento, y José Arsuaga, voluntario, murieron, heridos traidoramente. Los alcanzo el nuevo Santa Cruz (Ochavo), y sus bayonetas, horror da el manifestarlo, remataron a los malogrados voluntarios, sostén de sus familias y de la libertad.
    1874. urteko hilabete hauetan denetik egin zuten: disparoak, borrokak, lapurretak, zigorrak, eskarmentuak...
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=58a3e4f1-bd71-419f-ba9d-a2f51676f113&page=3
    La Época (Madrid. 1849). 6/2/1875, n.º 8.144


    ===Partidaren bizimodua===
    Partidaren bizimodua ezagutzeko, Altzako Laureanoren testigantza daukagu<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>:
    ::''Ni Otxaboren partidan ibilli nitzan. Otxabo, mikeleteetan sarjento izanda, konpañiko diruak jokuan galdu ta guregana etorria zan. Kapitan egin zuten.''
    ::''Guk prakak ta txapela gorriak, mikeleteak bezela. Kapatxoa ez izatea. Beste karlistak ez zuten bada praka gorririk. Ez; guk bakarrik.''
    ::''Oiartzungo parean eritu niñuten. Lepo ondotik bala sartuta ta saiatsetik írten.''
    :Zenbat ziñaten partidan?
    ::''40-ren bat.''
    :Nun lo egiten zenuten?
    ::''Ez genun toki jakiñik. Batzutan Santiyon. Baita eliz barrenen ere. Besteetan basarrietan.''
    :Zertan aritzen zíñaten?
    ::''Ibílli; batzuetan gabez, bai egunez ere. Ergobitik Errenterí gañera, Loiola, Mirakruz ta... Errekonozímentuak egin. Zubí ondoetan goardiak (paisanoak) ipíñi. Gabeko bat-batekorík egin ez zitzaten mikeleteak. Al bazan, prisionero bat edo beste egin ta...''


    Mañana hace dos años que murió D. León Casas, oficial de voluntarios de Hernani, primer mártir que selló con su sangre el camino de Astigarraga. También D. Pío Iribarren, sargento, y José Arsuaga, voluntario, han muerto en el mismo camino, heridos traidoramente. Los alcanzo el nuevo Santa Cruz (Ochavo), y sus bayonetas, horror da el manifestarlo, remataron a los malogrados voluntarios, sostén de sus familias y de la libertad.
    [[Fitxategi: Santiagomendi._Ermita.png | thumb | center | 600px | Santiagomendiko ermita]]
    A la misma hora otro tercero, Antonio Echeverria, cuyo hermano está hace seis meses prisionero de los carlistas, cayó herido, pero se le pudo recoger, y aún vive, pero, con pocas esperanzas de vida, pues la bala le atravesó el estómago. Un respetable anciano fue arrancado ayer en el mismo sitio de manos del Ochavo, y mientras dos voluntarios, rodilla en tierra, hacían fuego contra la partida de este bandido, dos robustos brazos le arrancaban de segura muerte, trayéndole a su casa.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=ac6cd32a-f9fd-4e18-93e9-b843089899a0&page=3
    El Pabellón nacional (Madrid). 7/2/1875


    ===Guda ekintzak===
    1874.eko apirilak 26an, eguna argitu baino lehen, partidako batzuk Donostiako Atotxa pasealekuko etxe batean ezkutatu ziren. Goizeko zazpiretan bi boluntario liberal pasa ziren bertatik, beren etxerako bidean, baina zer edozer susmatuta atzera egin zuten. Otxabonekoek tiroak bota zizkieten, inor zauritu barik. Gotorlekuetatik erantzun zieten eta segiduan konpainia arina irten zen, Arcelus burua zutela. Mendi batzuk korritu ostean ''Otxabo''ren partidako 50 bat gizon topa zituzten eta ihesean jarri, haietako batzuk Urumea ondo bizkor zeharkatu zutela<ref>Diario de San Sebastián 1874/04/27), El Gobierno (28/04/1874) eta La Discusión (1874/05/01).</ref>.


    No es cierto, afirma El correo de San Sebastián, que haya fallecido el cabecilla Ochavo, como dicen varios colegas de Madrid con referencia a noticias comunicadas al Jefe de la fuerza acantonada en Miranda por un prisionero carlista natural de Zumárraga.
    Ekainak 2an, arratsaldeko zazpiretan eta eguneko borrokak bukatu berriak, ''Otxabo'' eta bere gizonak Loiolatik abiatu ziren etw harrizko zubitik eta Aldapa azpitik pasata Alonso Martínez-en kotxetegiraino joan ziren. Bertatik, Gurutze Gorriko kotxeak zetozen unean, Kursaal aurrean zeuden emakume eta ume guztien kontra deskarga jo zuten batera. Jaurtigaiek inor ez zuten zauritu: umeak besotan zituzten bi aña, balkoian zegoen anderea, jolasean ari zen mutiko taldea... oso gertu ibili zitzaien balak, baina kalterik sortu gabe<ref>El Gobierno (1874/06/03) eta La Iberia (1874/06/04).</ref>. ''Luzea''ren partida Ametzagainetik zetorren, Aldapa gainetik, eta elkartu zirenean bakoitzak bere bidetik itzuli zen. Hurrengo egunean Loiola inguruan ibili omen ziren.<ref>Boletín de comercio (1874/06/03).</ref>
    El Popular, 1875 (memoriademadrid.es)
    El Popular (Madrid 1868) 24/2/1875, nº 1714


    [[Fitxategi: Santiagomendi._Donostia_urrutian.jpg | thumb | center | 600px | Donostia Santiagomenditik]]


    Hurrengo urtean, 1875.eko apirilaren 28an, “Diario de San Sebastian”en Hernaniko korrespontsalaren kronika detallista batek zioen: “Beso-euskarriarekin, argalago eta zurbilago, bizarra apainduta, inoiz baino harroago eta basatiago berragertu da Otxabo Hernani erasotzera”. Lehenengo agindua izan omen zen: “Zahar edo gazte, hil egin behar da hernaniarra”. Baina ez zuten lortu tren geltokitik aurrera egiterik eta hor gelditu zen erasoa.
    Hurrengo egunotan ''Otxabo''ren partida eta karlisten bi konpainia Astigarragako bentaren inguruan zeuden<ref>Diario de San Sebastián (1874/06/09), Boletín de comercio (1874/06/10), La Igualdad (1874/06/12) eta La Paz de Murcia (1874/06/13).</ref>. Eta egunkari liberal batek bizkarrean zauritu zutela ere zabaldu zuen<ref>La Igualdad (1874/06/14).</ref>.


    Esaldi nori, baina, beste modu batean ere jaso zuten: 30 Abril (n°. 134):  
    Beste ekintza bat Amusko-Etxeberrikoa izan zen. Jose Antonio Eleizaranek, Tolosako Laskoain-Etxeberrikoak, halaxe kontatzen zuen<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>:
    Ochavo: «Gaztea edo zarra, il egin bearda». Ernaniara.  
    ::''Amusko-Etxeberri Orio aurrez-aurrez dago.''
    (Joven o viejo, hay que morir. A Hernani).
    :Aizu: azpeitiarrak Amusko-Etxeberrira jundakoan, zeñek egin zien su?
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    ::''Otxaboren partidakoak. Gero, orratik, gogorkiro egon ziran Amuskon. Bi etxe dira: Urkiti ta Amusko-Etxeberri. Biyak gudetxe egiñik zeuden. «Ez ote dizkiagu etxe oietatik botako?». Guk, lenengokoak, Urkiti artu bear genula; ta bigarrengoak, Amusko. Gau erdiya izango zan. Enparan, sarritan erlejoari begira.''
    ::''Noizbait ere esan zigun: "Goazemak".''
    ::''Ixil-ixilik, Urkitira. Ara illunpean gijoazela, esan ziguten: "Ez gero bizirik iñor ekarri".''
    ::''Etxe inguruko lubakira jetxi, etxera iyo. Batere uste ez zutela sartu giñan. Barruan zeudenak jo bat eta jo bestea ari giñan. Izuturik zeuden. Gixagaxo asko igesi jun ziran Amuskora.''
    ::''Bigarrengoak ez ziran, bear bezela, gurekin batean iyo. Gu Urkitin burrukan giñala, aiek beko zelaiean pormatzen.''
    ::''Guk, Urkitiko bazterrak menderatutakoan, Amuskora abiatu giñan. Bidean soldadu zarrak erorita billatu genitun. Gure "santo y seña" eman ta erantzuten ez bait zuten-ta, baionetaz jo egiten genien.''
    ::''Gu Amuskora ordurako, barrengoak ernai zeuden gure zai.''
    ::''Ala ere, atea jo ta bota gendun. Sartu nai izan zuten karlista guztiak bota zizkiguten. Antxe, atean bertan, bata bestearen gañean, pillan geratu ziran. Ezin sartu giñala ta atzera berriz.''


    Astigarragako goarnizioa txandatzerakoan karlistek erasoa jo zieten eta, egunkari liberalen arabera, sei hildako eta bost zauritu izan omen zituzten. Ordutik ''Otxabo'' desagertu omen zen: granada zati batek zaurituta, besoa moztu omen zioten<ref> Boletín de comercio (1874/08/18).</ref>. Bi aste geroago ''Otxabo'' ez zen oraindik agertu<ref>
    La Iberia (1874/08/25).</ref>, baina irailaren bukaeran Santiagomendiko Artola baserrian, Astigarragako bikarioa izandako Chopered jaunarekin batera<ref>La Época (1874/09/26).</ref>. Baina hiru egun geroago hiltzat eman zuten<ref>El Gobierno (1874/09/29).</ref>


    Azaroan berriro aldatu zuten Astigarragako goarnizioa, Errenteriako soldaduekin kasu honetan. Tiroketa trinkoa jazo zen soldaduen eta ''Otxabo'' buruzagiaren gizonen artean. Azken hauek berrogetamar edo hirurogei izango ziren, besterik ez, baina asmatu zuten errepublikarrak eusten, eta baja batzuk egin ere, nahiz eta fusil eta kainoi tiroak jaso<ref>El Cuartel Real (1874/11/19).</ref>.


    ==Besoko zauria eta ordezko "Otxaboa"==
    Urriak 26an ''Otxabo''ren partidako bi lagun aurkeztu ziren Alkolean, bata Loiolakoa eta Altzakoa bigarrena. Errenterian ere partida bereko beste hiru lagun aurkeztu ziren<ref>La Discusión (1874/10/30).</ref>.


    Dice el Diario de San Sebastián de los días 7 y 8: "Según noticias de origen carlista, en el combate del miércoles en Indamendi fue herido en el brazo derecho el feroz cabecilla Ochavo."
    Azaroak 19an ''Otxabo''ren partidako batzuk Loiolako tunelaren bestekaldean agertu ziren<ref>Boletín de comercio (1874/11/19).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=95092b26-132f-4dc3-9b48-fafc169c6204&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 9/2/1875, n.º 31


    Irungo San Martzialen, karlistek beren bateriak ezarri zituzten toki berean, mikeleteak ganorazko gotorlekua eraikitzen hasi ziren. ''Otxabo'' buruzagiari agindu zioten gotorlekua erasotzeko eta beraz jabetzeko. Azaroak 24an saiatu zen, baina Irungo agintariak jakinaren gainean zeudenez, harrera beroa prestatu zieten. Mikelete batzuk, lanabesak beharrean armak hartu zituzten, baina beti langileen papelada eginez; eta Murtziako errejimenduko konpainia bat bidean ezkutatu zen. Karlistak gerturatu zirenean, baioneta eskutan, erasoa jo zuten garrasika; mikeleteek behin eta berriz disparatu zieten, eta karlistek atzera egin zuten "Traizioa!" oihukatzen; eta atzerako bidean bi desarra jaso zituzten, ezkutatutako konpainiaren aurretik pasatzerakoan. Orduan ihesari ekin zioten, triskantza galanta jasoz<ref>El Imparcial (1874/12/03).</ref>.


    Al cabecilla Ochavo le ha sido amputado un brazo a consecuencia de un balazo que recibió en el último combate, sostenido con fuerzas del cuerpo de ejército al mando del general Loma.
    [[Fitxategi: Santiagomendi._Karlistak_erasoan_(J._Passos_1902).jpg | thumb | center | 600 px | Santiagomendi. Karlistak erasoan (J. Passos 1902)]]
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=02e9f386-5492-435c-9d53-b82df7ad0f93&page=2
    El Pabellón nacional (Madrid). 13/2/1875


    Irunen inguruan ere, karlistak San Markos eta Txoritokietako gotorlekuak erasotzen ari ziren. Liberalek saiatu ziren erasotzaileak inguratzen, Zabalbide eta Santiagomenditik gerturatzen. Baina ez zuten lortu, besteak beste Santiagomendin Francisco Iturriaga ''Otxabo''k ez zielako pasatzen laga<ref>''Historia contemporánea: anales desde 1843 hasta la conclusion de la última guerra civil''. Antonio Pirala (1879).</ref>.


    El cabecilla Ochavo ha abandonado la campaña.
    Urtarrilak 22eko gauez izan ziren borrokak, kainoikadak eta deskargak besterik ez. Karlistak Ategorrietatik heldu eta tiroka hasi ziren. Goizeko ordubietan beste batzuk hurbildu ziren Ondarretatik, eta portuan ziren bi bapore tirokatzen aritu ziren, Santanderrerako kablea bota behar zutenak<ref>La Época (1875/01/23). Ategorrieta eta Ondarreta beharrean ''Puertas Coloradas'' eta ''Las Arenas'' agertzen da.</ref>.
    Al carlismo le sucede lo que a los maestros de escuela: se ha quedado sin un ochavo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=076c5284-f203-4351-a819-120f204a3810&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 16/2/1875


    Urtarrilak 31ean ''Otxabo''ren taldeak Pio Iribarren sarjentua eta Jose Arsuaga boluntarioa hil zituen Hernanitik Astiagarragako bidean. Zauritu ostean, baionetaz akatu omen zituzten. Ordu berean Antonio Echeverria ere zauritu zuten urdailean, baina lagunek lortu zuten jasotzea; hala ere, zauria oso larri izanda bizirik ateratzeko esperantza gutxi zeukan. Toki berean ''Otxabo''ri agure bat kendu zioten eskuetatik: bi boluntariok disparatzen zuten bitartean hirugarrenak jaso zuen heriotzatik salbatuz<ref>La Época (1875/02/06) eta El Pabellón nacional (1875/02/07).</ref>.


    Noticias de los periódicos de San Sebastián:
    ===Eskarmentuak===
    “La partida de Ochavo está actualmente mandada por el teniente de la misma, que parece es un sugeto de Pasages.
    Maiz karlisteekin bat egiten ez zutenei eskarmentuak ematen zizkieten.
    El cabecilla Ochavo continúa herido en Tolosa.”
    El Popular, 1875 (memoriademadrid.es)
    El Popular (Madrid 1868). 1875/2/16, nº 1707


    Ekainak 21ean sei lagun atxilotu zituzten Donostiatik Hernanirako bidea, eta Andoainera eraman. Atxilotuak herrian sartzerakoan, bertako andreek iraindu zituzten eta hiltzeko eskatu ere. Handik egunetara bi lagun askatu zituzten, zibilak bIak, baina beste laurak, bi soldadu eta bi mobilizatu, preso mantendu zituzten.<ref>Diario de San Sebastiàn eta La Discusión (1874/06/28).</ref>.


    En Tolosa continuaba herido el cabecilla Ochavo, cuya partida está mandada ahora por el teniente de la misma.
    Abuztuak 2an gazte bat bahitu eta ederki jipoitu zuten, beraiekin etortzea nahi ez zuelako, nahiz eta ordurako beren bi anaia gudaroste karlistan egon. Ostean, liberalek gaztea jaso zuten eta Donostiara ekarri artatzeko. Ondorioz, Loma jeneralak inguruko 12 baserritar aberatsenak atxilotzeko agindu zuen eta 1.000 erreal ordainarazi, jipoitua eta aurretik jipoitutako beste bi gazte laguntzeko<ref>Diario de San Sebastián (1874/08/03) eta El Imparcial (1874/08/06).</ref>.
    grupo.do (bnc.cat)
    La imprenta (Barcelona 1874). 1875/02/18, nº 49


    1875. urteko urtarrilean ''Otxabo''k Astigarraga inguruko baserritarrei etxetik alde egiteko agindu zien, Astigarragako goarnizioa laguntzen ari zirelakoan<ref>La Iberia (1875/01/09).</ref>. Hilabete berean ''Otxabo''ren mutilek bi soldadu liberal hartu zituzten preso Donostiaren inguruan; karlistekin bat egitera bultzatu zituzten, baina batek ez zuen nahi izan, eta hil omen zuten<ref>El Imparcial (1875/01/17).</ref>.


    Leemos en el Diario de San Sebastián del dia 19: "Nos dicen de Tolosa que el cabecilla Ochavo, a quien se hizo la operación del brazo extrayéndole algunos huesecillos del codo derecho, continua ya mejor, dejándose ver por las calles.
    Urtarrilan ere, stigarragan geratzen zen azken liberalak alde egin zuen eta bertako gotorlekuan babestu zen, karlisten alde ez borrokatzearren. ''Otxabo''k etxetik aterarazi zituen emaztea eta bi alaba, eta makila-salda ederra eman zien. Gainera, hilko zituela mehatxatu zituen, beraien aita eta neba karlisten aurrean aurkezten ez baziren<ref>La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=fe89ed2e-44a1-482b-a398-56e6a5a3140d&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 20/2/1875, n.º 41


    [[Fitxategi: Santa_Cruz_abadea._Partida.jpg | thumb | center | 600px | Santa Kruz abadearen partida, Otxaborenaren antzekoa]]


    El cabecilla Ochavo ha quedado inutil del brazo derecho, según noticias de Tolosa.
    ===''Otxabo'' eta emakumeak===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=8137187d-6ce4-4995-a7d4-1aaee5802704&page=2
    Mikelete izanik, Francisco Iturriaga ezin zen ezkondu: orduko arauregiaren arabera, ezkontzerakoan mikeleteak lana laga behar zuten, derrigor.
    La Época (Madrid. 1849). 25/2/1875, n.º 8.162


    Ezkongabea zen, beraz, eta partida buruzagia izan zen denboran ez zuen emakumeenganako inolako begirunerik erakutsi.


    Parece que el cabecilla Ochavo se ha retirado a Eibar.
    Partidakoa zen Tomás Lizarralderen esanetan: "''Gizon gaiztoa zan… Donostiko inguruetan, plazara zijoazten ziran neskatxari...''". Gehiago kontatuko zuen Tomasek, baina adierazpenak jaso zituen Francisco Apalategi apaiza izanik, ez zituen jaso eta ez dakigu zer gertatzen zitzaien plazara zihoazten neskatxei<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=3b22a35f-57c8-4898-b36a-2406234246e1&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 26/2/1875


    Egunkari liberalen arabera, 1874.eko irailean hogei emakume bahitu omen zituen Donostia inguruan<ref>La Iberia (1874/09/10).</ref>. Eta 1875.eko urtarrilan hainbat andra baserritar, Loiolatik Donostia aldera bendejara zihoaztela, atxilotu eta Santiagomendira eraman zituen<ref>El Imparcial (1875/01/18).</ref>


    La fuerza que guarnece el castillo de Casapote, en la provincia de San Sebastián, fue hostilizada por dos veces la tarde del 16 del actual, por la partida de Ochavo, teniéndose ésta que retirar hacia Ergobia con algunas pérdidas.
    Mojak ere ez zeuden salbu. Irail bereko ordu txikietan ''Otxabo''ren partidakoek Uliako komentuko atea jo omen zuten, sartzeko asmoarekin; mojek eta kapilauak sarrera ukatu zioten. Irailak 23an atzera bueltatu ziren, sartzeko asmoz, eta kristal batzuk ere apurtu zituzten; mojek, izututa, kanpaiak jotzen hasi ziren laguntza eske, eta karlistek hanka egin zuten. Azkenean, beldurtuta, komentuko hamazazpi mojek Donostiako Santa Teresa komentura alde egin zuten<ref>Diario de San Sebastiàn (1874/09/25).</ref>.
    La misma partida, de 120 hombres que la componían, ha quedado reducida a 15.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c7c59892-e207-4d12-9482-f0f1b870b1b6&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 23/3/1875


    1875.eko urtarrilean, berriz, Astigarragako liberal baten emaztea eta bi alaba jipoitu zituen, eta hilko zituela mehatxatu<ref>La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)</ref>.


    Según parece el actual cabecilla Ochavo no es el mismo que formó la partida.
    Dena dela, emakumeen artean bazuen nolabaiteko arrakasta. Berau zauritu zutenean eta partidaren buruzagitza laga zuenean, inguruko sei andrek komentatu omen zuten ''Otxabo'' berriak ez zuela aurrekoak beste balio, eta ez zela soraluzetarra bezain lerdena ere. Buruzagi berriak, hasarretuta, hogei makilkada eman zizkion emakume bati, eta hamarna gainontzeko bosteri<ref>Boletín de comercio (1875/03/23).</ref>.
    El sucesor del primer jefe ha heredado el mote con el mando.
    Es, como quien dice, un ochavo de nuevo cuño.
    Lo que también posee este nuevo Ochavo es la barbarie del anterior.
    Cinco mujeres que se permitieron decir que no era tan buen mozo como el otro, han sido condenadas a recibir diez palos.
    Otra que hizo la misma comparación fue condenada a recibir veinte.
    Este sistema de hacer simpática su estampa entre el bello sexo, es magnífico.
    Si procura agradar a palos, se hará amar a tiros.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=363edf87-25d2-4e32-b3d9-24e99e0b4690&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 27/3/1875




    Parece que el cabecilla Ochavo, con el brazo en cabestrillo a consecuencia de la herida que recibió no ha mucho, se ha encargado nuevamente de su partida.
    ==Erretaguardian (1875)==
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=6290e6d0-063b-4bb6-81b8-9a3475a539a8&page=3
    ===Azken ekintza: Besoko zauri larria===
    El Imparcial (Madrid. 1867). 1/5/1875
    1875.eko otsailak hiruan karlistek eta liberalek elkarren kontra aritu ziren Indamendi inguruan<ref>Indamendi, Pagoeta mendigunean. Tontorrean Zestoa, Aizarnazabal eta Aiako udalerriak biltzen dira.</ref>. Borrokatan, Francisco Iturriaga eskumako besoan zauritu zuten, tiro batez<ref>Diario de San Sebastiàn (1875/02/07 eta 08).</ref>
     
    Handik gutxira, egunkari batek besoa moztu behar izan ziotela zabaldu zuen, baina ez zen egia<ref>El Pabellón nacional (1875/02/13).</ref>. Itxura denez, Tolosara eraman zuten, eta bertan hezur zati batzuk ukondotik erauzi zioten. Berri batzuren arabera, operazioa ondo atera omen zen, eta kalera irtetzen hasi zen<ref>Diario de San Sebastiàn (1875/02/19).</ref>; baina eskumako besoko inutila geratu zitzaiola ere zabaldu zen<ref>La Época (1875/02/25)</ref>.


    Ondorioz, borroka armatua laga behar izan zuen<ref>La Iberia (1875/02/16).</ref>, eta partidaren buru tenientea jarri zen, pasaitarra bera<ref>El Popular (1875/02/16) eta La imprenta (1875/02/18).</ref>.


    Desmiente el Diario de San Sebastián la noticia de haberse puesto ya al frente de su partida el cabecilla Ochavo, que continúa en Tolosa sin poder abandonar el lecho desde hace meses.
    Zumarragako preso karlista batek, Mirandan atxilotuta, bertako arduradunari esan zion Francisco Iturriaga ''Otxabo'' hilda zegoela<ref>El Correo de San Sebastiàn.</ref>, baina aurki gezurtatu zuten berria<ref>El Popular (1875/02/24).</ref>. Itxura denez, Francisco Iturriagak egun horiek aprobetxatu zituen Soraluzeko familia bisitatzeko; behintzat Madrilgo egunkariek Eibar ingurura joan zela jaso zuten<ref>El Imparcial (1875/02/26).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=bae91942-db6e-429b-8a67-7e0983620194&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 5/5/1875


    [[Fitxategi: Hernani._Karlisten_bonbardaketa_(The_London_Ilustrated_1875).jpg | thumb | center | 600px | Hernani. Karlisten bonbardaketa (The London Ilustrated 1875)]]


    Las siguientes noticias están tomadas del Diario de San Sebastián del día 6: "Segun noticias que tenemos, el cabecilla Ochavo continua gravemente enfermo de su herida. Los facultativos que lo asisten parece han pronosticado sucumbirá de sus heridas.
    ===Hernaniko erasoa===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=be3fc3cf-47a8-45c8-b5fa-23d97452109d&page=2
    Gerra hasi zenetik behin eta berriro saiatu ziren karlistak Hernani hartzen, baina ez zuten lortu. 1875.eko apirilaren bukaeran beste saiakera egin zuten, eta orduko hartan ''Otxabo'' ekarri zuten soldaduak oldartzeko.  
    La Correspondencia de España (Madrid). 9/6/1875, n.º 6.399


    Según noticias que tenemos, el cabecilla “Ochavo” continúa gravemente enfermo de su herida. Los facultativos que le asisten parece que han priniosticado sucumbira de sus resultas.
    Apirilaren 28an, ''Diario de San Sebastian''en Hernaniko korrespontsalaren kronika batek halaxe zioen: ''Beso-euskarriarekin, argalago eta zurbilago, bizarra apainduta, inoiz baino harroago eta basatiago berragertu da Otxabo Hernani erasotzera''. Lehenengo agindua izan omen zen: ''Gasteá o zarrá ill eguin bear da Hernaniarrá''. Baina ez zuten lortu tren geltokitik aurrera egiterik eta hor gelditu zen erasoa<ref>Diario de San Sebastián (1875/04/29).</ref>.
    El Eco de Cartagena (Cartagena) 9/6/1875


    El cabecilla Ochavo continúa gravemente enfermo de sus heridas.
    Esaldi nori, baina, Francisco Apalategik beste modu batean ere jaso zuten: ''Gaztea edo zarra, il egin bearda. Ernaniara!''<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>. Halaxe entzun zuelako edo ''Otxabo''ren ospe txarra arindu nahian, ez dago jakiterik.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=ae0359ef-a7bc-4c4d-aacc-779d11cdd2df&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 10/6/1875


    ===Besoa gaizkoatu===
    Maiatza hasieran, nahiz eta besoa oraindik lotuta eraman, partidaren buruan berriro jarri zela zabaldu zen<ref>El Imparcial (1875/05/01).</ref>, agian Hernanin ikusi zutelako. Baina aurki berria gezurratu zuten, oraindik Tolosan omen zela, ohetik altzatu ezinean<ref>El Imparcial (1875/05/05).</ref>.


    Leemos en El Noticiero Bilbaíno: "Por noticias posteriores a las que tenemos comunicadas a nuestros lectores, sabemos que el jefe de partida Ochavo continua en Tolosa agravada su herida."
    Ekainean, berriz, besoko zauria larritu omen zitzaion<ref>El Imparcial (1875/06/10), El Noticiero Bilbaíno eta El Globo (1875/06/16).</ref> eta medikuek ez zuten uste bertatik bizirik irtengo zenik<ref>Diario de San Sebastián (1875/06/06), La Correspondencia de España (1875/06/09) eta El Eco de Cartagena (1875/06/09).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=a99896e0-35aa-478b-bc9e-4ed7fffe76f1&page=2
    El Globo (Madrid. 1875). 16/6/1875, n.º 77


    Dena dela, besoa ez zitzaion osorik sendatu, 1876.ean ere lotuta omen zeraman eta<ref>La madeja política (1876/02/01).</ref>.


    El cabecilla Ochavo debería llamarse Maravedís.  
    ===Bigarren ''Otxabo''===
    Naturalmente: si era ochavo taniendo expeditos todos sus miembros, desde que fué herido en el combate de Oiquina y lleva el brazo en cabestrillo, no tendrá tanto valor.
    Bitartean, zauriek ''Otxabo'' alde batera jarri bazuten ere, bere partida ez zen geldi egon, teniente pasaitarrak gidatua. Etsaien artean izua mantentzeko, honek ere ''Otxabo'' hartu zuen ezizena... baina ez omen zen soraluzetarra bezain abila. Egunkari liberalen arabera, martxoak 16ko arratsaldean bi aldiz eraso egin zioten Casapote gaztelua, baina Ergobia aldera atzera egin behar izan zuten. Hasiera batean partidan 120 lagun baziren ere, azkenean bakarrik 15 lagun geratu ziren<ref>La Iberia (1875/03/23).</ref>.
    La madeja política (Barcelona 1873). 1876/02/01, nº 21


    ''Otxabo'' berria jeloskorra ere bazen. Bost andrek esan omen zuten aurrekoa bezain lerdena ez zela, eta hamarna makilkada agindu zien. Antzeko adierazpenak egin zituen beste emakume bati, berriz, hogei<ref>La Iberia (1875/03/27).</ref>.


    (En Santiagomendi…) En la trinchera de Ochavo, que domina el puente de Ergobia, había otro grupo trabajando…
    ===Heriotz zigorra===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=60c4fd07-1329-4bf3-b29e-86048f38ec63&page=3
    Gerra bukaera gertu zelakoan, liberalek epaitegiak jarri zituzten martxan. Eta Francisco Iturriaga ez zen salbuespena izan.
    El Siglo futuro (Madrid). 3/2/1876, n.º 27


    Aitzakia, matxinada eta 1874.eko Donostia inguruan egindako [[#Lehen ekintza|lehen lapurreta]] (dirua eta arroparena). Eskualde liberaletik ihes eginda zegoenez, epaiketa bera barik egin zuten, errebeldian, 1875.eko abuztuan.


    ==Otxabo eta emakumeak==
    Epaia abuztuak 30an eman zuten, eta aho batez garrotez hiltzera zigortu zuten, Kode Penalaren 243, 245, 102, 316 eta 90 artikuluak oinharri hartuta<ref>La Correspondencia de España (1875/08/31), El Imparcial (1875/09/01) eta La Época (1875/09/01).</ref>.
     
    También el cabecilla Ochavo, que ni esto vale su conciencia, ha apaleado bárbaramente á dos hijas del único liberal que quedaba en Astigarraga, amenazándolas con la muerte si su padre y su hermano no se presentaban.
    La madeja política (Barcelona 1873). 1875/01/23, nº 3
     
     
     
    Gizon gaiztoa zan… Donostiko inguruetan, plazara zijoazten ziran neskatxari ...
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena). H. Tomás Lizarralde
     
    Era un hombre malo. En los alrededores de San Sebastián, a las chicas que iban al mercado ...  (Frantzisko Apalategi abadea izanda, hainbat pasadizo zentsuratu omen zituen).
     
     
    El cabecilla Ochavo se ha apoderado en las inmediaciones de San Sebastián de 20 mujeres.
    No se pueden obtener más por menos dinero.
    Ni que fuera moruno el tal ochavo
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=d82ef903-5d26-424d-9521-5d041050d50f&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 10/9/1874
     
     
    GUIPUZCOA. Dice el Diario de San Sebastián de ayer:
    "Ayer tarde se refugiaron en esta ciudad, huyendo de los defensores de la religión, diecisiete monjas que ocupaban el convento de Ulía, en las inmediaciones de esta ciudad. La causa del abandono del convento que durante tantos años han ocupado, han sido los ataques intentados por los carlistas contra su seguridad. Hace algunas noches un grupo carlista, que se cree pertenezca a los individuos de la partida Ochavo, se acercó aquella mansión, pretendiendo se le franquearan sus puertas a las altas horas de la noche. Tanto el capellán como las monjas se negaron a tan atrevida como injustificada pretensión.
    Los mismos individuos volvieron anteanoche al citado edificio intentando entrar en él a la fuerza ante la resistencia a abrírseles las puertas. Se nos dice que hasta llegaron a romper algunos cristales, lo que obligó a las religiosas a tocar a somatén las campanas del convento, resolución que bastó a poner en fuga a los carlistas. Ante estas tentativas repetidas de los defensores de la religión contra la inviolabilidad de aquel asilo, las monjas han creído prudente abandonarlo, retirándose como lo han hecho ayer, al convento de Santa Teresa de esta ciudad.
    El hecho no necesita comentarios."
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=b6274d40-a46a-49f9-b751-d28e6e54174a&page=3
    Boletín de comercio (Cantabria). 26/9/1874, n.º 220
     
     
    Dice el Diario de San Sebastián del 22: "Según nos dicen de Astigarraga, el sucesor de Ochavo ha propinado estos días a diez palos a cinco mujeres y veinte a otra, porque se dejaron decir en el seno de la confianza que el nuevo Ochavo no vale tanto como el anterior, ni era tan buen mozo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=8413d208-43b8-4534-ad33-4e6b3cc5e9cb&page=3
    Boletín de comercio (Cantabria). 23/3/1875, n.º 67
     
     
    ==Heriotz zigorra==
    Gerraren bukaera gertu zelakoan, buruzagi karlistei presio gehiago egiteko liberalek epaitegiak jarri zituzten martxan. Eta Francisko Iturriaga ez zen salbuespena izan.
     
    Aitzakia, matxinada eta 1874.eko Donostia inguruan egindako lehen lapurreta (dirua eta arroparena). Eskualde liberaletik ihes eginda zegoenez, epaiketa bera barik egin zuten, errebeldian, 1875.eko abuztuan.
     
    Epaia abuztuak 30an eman zuten, eta aho batez garrotez hiltzera zigortu zuten, Kode Penalaren 243, 245, 102, 316 eta 90 artikuluak oinharri hartuta<ref>La Correspondencia de España, El Imparcial, La Época.</ref>.


    Hori bai, harrapatua izan balitz edo bere burua aurkezterakoan, bere arrazoiak aurkezteko eskubidea izango zuen.
    Hori bai, harrapatua izan balitz edo bere burua aurkezterakoan, bere arrazoiak aurkezteko eskubidea izango zuen.




    ==Gerra osteko ihesa eta bitartekari lanak==
    ==Gerra osteko ihesa eta bitartekari lanak (1876-1877)==
    ===Frantziara ihesi===
    ===Frantziara ihesi===
    Bigarren karlistada hasi zenean, Espainian baziren beste gatazka pil-pilean: kantonalistak, Kubako matxinoak… Karlistada hasi zenean (1873) Espainia osora zabaldu ba zen ere, hurrengo urtean orduko gobernuak gainontzeko gatazkak menperatzea lortu zuen, eta karlisten partida asko eta asko ere. 1874. urterako karlistak Euskal Herrian era Katalunian ari ziren, batez ere.
    Bigarren karlistada hasi zenean, Espainian baziren beste gatazka pil-pilean: errepublikarrak, kantonalistak, Kubako matxinoak… Karlistada hasi zenean (1873) Espainia osora zabaldu ba zen ere, hurrengo urtean orduko gobernuak gainontzeko gatazkak menperatzea lortu zituen, eta karlisten partida asko eta asko ere desegin. 1874. urterako karlistak Euskal Herrian eta Katalunian ari ziren, batez ere.


    Orduan liberalek lurralde hauetan konzentratu ziren, eta poliki poliki karlistak menperatzen hask ziren. Eta 1875/07/03an CarlosVII.ak Bizkaiko foruak zin egin bazituen ere, berandu zen zaleen indarrak suspertzeko.
    Orduan liberalek lurralde hauetan konzentratu ziren, eta poliki poliki karlistak menperatzen hasi ziren. 1875.eko uztailak 03an CarlosVII.ak Bizkaiko foruak zin egin bazituen ere, berandu zen zaleen indarrak suspertzeko.


    Azkenik, karlisten azken porroten ostean, 1876/02/28an Carlos VII.ak erbesteratu zen, bigarren karlistadari bukaera emanez. Sasoi hartan, berarekin batera hainbat karlista ospetsuk eta buruzagik erbesterako bidea hartu zuten ere.
    Azkenik, karlisten azken porroten ostean, 1876.eko otsailak 28an Carlos VII.ak erbesteratu zen, bigarren karlistadari bukaera emanez. Hilabete hartan, berarekin batera hainbat karlista ospetsuk eta buruzagik erbesterako bidea hartu zuten ere.


    Madrilgo prentsaren arabera, Francisco Iturriaga ''Otxabo'' otsailaren bukaeran pasa zuen muga<ref>La Correspondencia de España (1876/02/27), El Solfeo (1876/02/28).</ref>. Eta apirilaren erdialdean, berriz, Bordeleko kontsul-etxean indultua eskatu zuen<ref>El Constitucional (1876/04/16).</ref>.
    Madrilgo prentsaren arabera, Francisco Iturriaga ''Otxabo'' otsailaren bukaeran pasa zuen muga<ref>La Correspondencia de España (1876/02/27) eta El Solfeo (1876/02/28).</ref>. Eta apirilaren erdialdean, berriz, Bordeleko kontsul-etxean indultua eskatu zuen<ref>El Constitucional (1876/04/16).</ref>.


    Eta 1876.eko irailean, ''Le Courrier de Bayonne''ren arabera, Frantziako gobernuak Otxabo eta Boet buruzagi karlistak Limogesera erbesteratu zituen<ref>El Imparcial (1876/09/09).</ref>
    Eta 1876.eko irailean, ''Le Courrier de Bayonne''ren arabera, Frantziako gobernuak ''Otxabo'' eta Boet buruzagi karlistak Limogesera erbesteratu zituen<ref>El Imparcial (1876/09/09).</ref>


    Otxabo ez zen partidako bakarra Frantziara ihes egiten. 1876.eko irailean bere taldekide batzuk atxilotu zituztenez, Astigarragako gizon batzik Frantziara pasa ziren, beldurrez<ref>Diario oficial de avisos de Madrid (1876/09/22).</ref>.
    ''Otxabo'' ez zen partidako bakarra Frantziara ihes egiten. 1876.eko irailean bere taldekide batzuk atxilotu zituztenez, Astigarragako mutil batzuk ere Frantziara pasa ziren, beldurrez<ref>Diario oficial de avisos de Madrid (1876/09/22).</ref>.


    ===Partida berria?===
    ===Partida berri baten burua?===
    1874.eko abenduan Espainian Alfonso XII.a erregea ezarri zuten, eta 1876.eko udan konstituzio berria onartu zuten. Urrian errepublika aldeko oldarraldia prestatzen ari zela eta, atxiloketa ugari izan ziren Zaragozan, Logroñon, Bilbao eta Santanderren.  
    1874.eko abenduan Espainian Alfonso XII.a erregea ezarri zuten, eta 1876.eko udan konstituzio berria onartu zuten. Urrian, errepublika aldeko oldarraldia prestatzen ari zela eta, atxiloketa ugari izan ziren Zaragozan, Logroñon, Bilbao eta Santanderren.  


    Bitartean, Frantzian erbesteratutako hainbat karlista, bizimodurik gabe, Nafarroako mendietan partida bat osatzen hasi ziren, buruzagia ''Otxabo'' omen zutela. Gobernuak mugaren babesa indartu zuen<ref>La petite presse (1876/10/26).</ref>.
    Bitartean, Frantzian erbesteratutako hainbat karlista, bizimodurik gabe, Nafarroako mendietan partida bat osatzen hasi ziren, buruzagia ''Otxabo'' omen zutela. Gobernuak mugaren babesa indartu zuen<ref>La petite presse (1876/10/26).</ref>.
    508. lerroa: 254. lerroa:
    1877.eko urtarrilean ''La Iberia'' egunkariak ''Otxabo''ren jarduera bitxiak salatu zituen, gobernuarentzat lanean ari zelakoan, Frantzian zeuden karlistekin bitartekari.
    1877.eko urtarrilean ''La Iberia'' egunkariak ''Otxabo''ren jarduera bitxiak salatu zituen, gobernuarentzat lanean ari zelakoan, Frantzian zeuden karlistekin bitartekari.


    Egunkariaren arabera, eta bere menpekoek esanda, Otxabo buruzagia Madrilen ari omen zen gora eta behera, aurretik Kubara joan beharrik gabe; eta lanpostu ofizial baten zain omen zegoela...<ref>La Iberia (1877/01/06).</ref>.
    Egunkariaren arabera, eta bere menpekoek baieztatua, ''Otxabo'' buruzagia Madrilen ari omen zen gora eta behera, aurretik Kubara joan beharrik gabe; eta lanpostu ofizial baten zain omen zegoela...<ref>La Iberia (1877/01/06).</ref>.


    Egun batzuk geroago, ''Otxabo'' trenez abiatu omen zen iparralderantz 13ko iluntzean. Hernanira heltzerakoan, ekaitza lagun, trenetik salto egin eta egunsentirako Behobian zegoen, Frantziara pasatzeko eta aspaldiko partida-lagunekin biltzeko. Beti Baionako kazetariaren esanetan, Madrilgo bilera susmagarrien ostean burukide ohiek ez zuten oso gogo onez hartu, baina betidanik zeukan ospeari eta azken denboretako jazarraldiei esker menpeko ohien konfiantza osoa berreskuratu zuen. Bukatzeko, kazetariak ''Otxabo''ren egoerari buruzko zalantzak zabaltzen zituen "''...hilabete hauetan gizon batzuekin gertatzen ari denarekin, ezin dira geroko asmoak asmatu...''"<ref>La Iberia (1877/01/18).</ref>.
    Egun batzuk geroago, ''Otxabo'' trenez abiatu omen zen iparralderantz 13ko iluntzean. Hernanira heltzerakoan, ekaitza lagun, trenetik salto egin eta egunsentirako Behobian zegoen, Frantziara pasatzeko eta aspaldiko partida-lagunekin biltzeko. Beti Baionako kazetariaren esanetan, Madrilgo bilera susmagarrien ostean burukide ohiek ez zuten oso gogo onez hartu, baina betidanik zeukan ospeari eta azken denboretako jazarraldiei esker berreskuratu zuen menpeko ohien konfiantza osoa. Bukatzeko, kazetariak ''Otxabo''ren jarduerari buruzko zalantzak zabaltzen zituen "''...hilabete hauetan gizon batzuekin gertatzen ari denarekin, ezin dira geroko asmoak asmatu...''"<ref>La Iberia (1877/01/18).</ref>.


    Bi egun geroago, ''Otxabo''k Madrilgo Gobernu Militarraren baimena zekarrela zioen, kapitain karlista indultatu moduan, eta Serrano berak sinatuta<ref>La Iberia (1877/01/20).</ref>.
    Bi egun geroago, ''Otxabo''k Madrilgo Gobernu Militarraren baimena zekarrela zioen, kapitain karlista indultatu moduan, eta Serrano berak sinatuta<ref>La Iberia (1877/01/20).</ref>.


    ===Barkamena===
    1877.eko otsailak hemeretzian Francisco Iturriagak muga zeharkatu zuen eta Behobiako guardia zibilei bere burua entregatu zien. Madrilgo egunkarien arabera, "''Guardia Zibilak Otxabo harrapatu zuen''"<ref>El Pabellón nacional (1877/02/20) eta La Correspondencia de España (1877/02/20).</ref>.


    ==Indultoa==
    Hurrengo egunotan Madrilen epaitu behar zutela zabaldu zen<ref>El Bien Público (1877/02/23).</ref>, eta epaitegi militarrek ere epaitu nahi zutela<ref>El Pueblo Español (1877/03/05).</ref>.
    1877.eko otsailak hemeretzian Francisco Iturriagak muga zeharkatu zuen eta Behobiako guardia zibilei bere burua entregatu zien. Madrilgo egunkarien arabera, "''Guardia Zibilak Otxabo harrapatu zuen''"<ref>El Pabellón nacional,La Correspondencia de España.</ref>.


    Hurrengo egunotan Madrilen epaitu behar zutela zabaldu zen<ref>El Bien Público (Mahón 1877/02/23).</ref>, eta epaitegi militarrek ere epaitu nahi zutela<ref>El Pueblo Español (1877/03/05).</ref>.
    Madrila eraman behar zutela zabaldu zenean, egunkari batzuk ez zituzten gauzak oso garbi ikusten eta azpijokoak salatzen hasi ziren<ref>El Solfeo (1877/02/22).</ref>. Egunkari batean zabaldu zenez, ''Otxabo'' arazorik gabe zeharkatzen omen zuen Irungo muga, pasaporte berezi bati esker; "harrapatu zutenean" Bartzelonatik telegrama bat heldu omen zen; ''Otxabo''k zerrenda bat zeraman aldean, 40 mutil eta 42 ofizialen izenekin, jeneral bati zuzendua; eta gero Hendaiatik kartera ekartzeko eskatu zuenean lagun bati esan omen zion: "''Ez izan inolako kezkarik''". Eta kronika bukaeran, "''Segi papeladarekin!''"<ref>La Iberia (1877/02/27).</ref>.


    Madrila eraman behar zutela zabaldu zenean, egunkari batzuk ez zituzten gauzak oso garbi ikusten eta azpijokoak salatzen hasi ziren<ref>El Solfeo (1877/02/22).</ref>. Egunkari batean zabaldu zenez, Otxabo arazorik gabe zeharkatzen omen zuen Irungo muga, pasaporte berezi bati esker; "harrapatu zutenean" Bartzelonatik telegrama bat heldu omen zen; Otxabok zerrenda bat zeraman aldean, 40 mutil eta 42 ofizialen izenekin, jeneral bati zuzendua; eta gero Hendaiatik kartera ekartzeko eskatu zuenean lagun bati esan omen zion: "''Ez izan inolako kezkarik''". Eta kronika bukaeran, "''Segi papeladarekin!''"<ref>La Iberia (1877/02/27).</ref>.
    Atxilotut1a egon zen garaian, Kubara bialduko zutela zabaldu zen, karlisten artean lortutako maila berberarekin<ref>La Iberia (1877/09/03).</ref>, baina aurki zurrumurrua gezurtatu zuten<ref>El Pabellón nacional (1877/03/13).</ref>.
     
    Atxilotura egon zen garaian, Kubara bialduko zutela zabaldu zen, karlisten artean lortutako maila berberarekin<ref>La Iberia (1877/09/03).</ref>, baina aurki zurrumurrua gezurtatu zuten<ref>El Pabellón nacional (1877/03/13).</ref>.


    Garai hartako prentsaren mailaz jabetzeko, nahikoa da ''La Correspondencia'' egunkariaren bi berri alderatzea. 1877.eko martxoak 9an esaten zuen: "''Esaten ari da Cubako gudarostera bidaliko dutela Otxabo buruzagi ohia''". Eta biharamunean: "''Gezurra da egunkari batek zabaldutakoa, Otxabo ezizenez ezagututako buruzagi karlista Cubako irlara bidali behar dutenik''".
    Garai hartako prentsaren mailaz jabetzeko, nahikoa da ''La Correspondencia'' egunkariaren bi berri alderatzea. 1877.eko martxoak 9an esaten zuen: "''Esaten ari da Cubako gudarostera bidaliko dutela Otxabo buruzagi ohia''". Eta biharamunean: "''Gezurra da egunkari batek zabaldutakoa, Otxabo ezizenez ezagututako buruzagi karlista Cubako irlara bidali behar dutenik''".


    Azkenean, ez zuten Madrila eraman eta ekainean Gasteizen epaitu zuten. Hilak 19an aldeko epaia eman zioten, eta askatu zuten<ref>El Pueblo Español, El Imparcial, El Globo.</ref>.
    Azkenean, ez zuten Madrila eraman eta ekainean Gasteizen epaitu zuten. Hilak 19an aldeko epaia eman zioten, eta askatu zuten<ref>El Pueblo Español (1877/06/20), El Imparcial (1877/06/20) eta El Globo (1877/06/21).</ref>.




    ==Heriotza Madrilen==
    ==Heriotza Madrilen (1878)==
    ===Argandan ezarri===
    ===Argandan ezarri===
    Itxura denez, 1877.eko abuztuan Francisco Iturriaga Madril aldera joan zen bizi izatera, orduko egunkarien arabera<ref>El Globo (1877/08/09).</ref>.
    Itxura denez, 1877.eko abuztuan Francisco Iturriaga Madril aldera joan zen bizi izatera, orduko egunkarien arabera<ref>El Globo (1877/08/09).</ref>.
    Ordurako bertan izango zuen Manuela Eusebia arreba, neskame lanetara joanda.


    Eta Argandan hartu zuten bizitokia. Behintzat, eskutitzak hara bidaltzen zizkioten<ref>Gaceta de Madrid (1877/11/12).</ref>:
    Eta Argandan hartu zuten bizitokia. Behintzat, eskutitzak hara bidaltzen zizkioten<ref>Gaceta de Madrid (1877/11/12).</ref>:
    540. lerroa: 287. lerroa:


    ===Lapurreta saiakera eta heriotza===
    ===Lapurreta saiakera eta heriotza===
    1878.eko irailak 13ko iluntzean Madrilgo Castellana pasialekutik, Hipodromo berriaren gertu, pasioan ari zen bikote bat, estali gabeko kotxean.
    1878.eko irailak 13ko iluntzean Madrilgo Castellana pasealekutik, Hipodromo berriaren gertu, paseoan ari zen bikote bat, estali gabeko kotxean.


    Halako batean, lapur batek kotxea geratu eta, pistola eskuan, gizonari zeuzkan bitxiak eta dirua eskatu zizkion. Gizonak agindutakoa bete zuen, urrezko txanpon batzuk eta Losada markako erloju garestia emanaz.
    Halako batean, lapur batek kotxea geratu eta, pistola eskuan, gizonari zeuzkan bitxiak eta dirua eskatu zizkion. Gizonak agindutakoa bete zuen, urrezko txanpon batzuk eta Losada markako erloju garestia emanaz.


    Andreak, bitartean, txilioka hasi zen, auzotarrak eta zaindariak erakarriz. Lapurra korrika hasi zen, baina handik 500 bat metrotara, Virtudes kalean, hartu zuten preso. Arnasa hartu ostean lapurrak berriro ekin zion korrikari eta, harrapatzerik ez zegoela ikusita, goardia zibil batek tiro egin zion, bartan behera akabatuz. Hildakoa Francisco Iturriaga ''Otxabo'' zen, karlista buruzagi ohia.
    Andreak, bitartean, garrasika hasi zen, auzotarrak eta zaindariak erakarriz. Lapurra korrika hasi zen, baina handik 500 bat metrotara, Virtudes kalean, hartu zuten preso. Arnasa hartu ostean lapurrak berriro ekin zion korrikari eta, harrapatzerik ez zegoela ikusita, goardia zibil batek tiro egin zion, bartan behera akabatuz. Hildakoa Francisco Iturriaga ''Otxabo'' zen, karlista buruzagi ohia.


    Hurrengo egunetako egunkariek berria jaso zuten<ref>Besteak beste El Pueblo Español, Gaceta Universal, El Globo, Fray Veràs eta Diario de Huesca.</ref>, batzuetan hainbat akatsekin: ''Otxabo'' arabarra zela, Santa Cruz apaizaren bigarrena izan zela...
    Hurrengo egunetako egunkariek berria jaso zuten<ref>Besteak beste El Pueblo Español (1878/09/14), Gaceta Universal (1878/09/15), El Globo (1878/09/15), Fray Veràs (1878/09/21) eta Diario de Huesca.</ref>, batzuetan hainbat akatsekin: ''Otxabo'' arabarra zela, Santa Cruz apaizaren bigarrena izan zela...


    Ez dakiguna zera da, lehen saiakera izan zen, ala aurretik beste lapurretak egin zituen.
    Ez dakiguna zera da, lehen saiakera izan zen, ala aurretik beste lapurretak egin zituen... edo dena antzezte hutsa izan zen, Francisco Iturriagaren arrastoa desagerarazteko!


    ===Hil eta gero, liberala!===
    ===Hil eta gero, liberala!===
    561. lerroa: 308. lerroa:
    ::''…''
    ::''…''


    ==Otxaboren anai-arrebak eta gainontzeko familia==
    ==''Otxabo''ren anai-arrebak eta gainontzeko familia==
    Zazpi anai-arrebatan Melchor Francisco Yturriaga Unamuno zaharrena izan zen (1839/08/23). Familiaren ezizena "Otxabo" izanik, gainontzekoak ere "Otxabo" edota "Otxabonekoak" izan ziren.  
    Zazpi anai-arrebatan Melchor Francisco Yturriaga Unamuno zaharrena izan zen (1839/08/23). Familiaren ezizena "Otxabo" izanik, gainontzekoak ere "Otxabo" edota "Otxabonekoak" izan ziren.  


    569. lerroa: 316. lerroa:
    Lau seme alaba izan zituzten: Ysidoro (1869-1956), Maria Basilisa (1872-1905), Pío (1875-1876) eta Justo (1882-1882).
    Lau seme alaba izan zituzten: Ysidoro (1869-1956), Maria Basilisa (1872-1905), Pío (1875-1876) eta Justo (1882-1882).


    Andresa Soraluzen hil zen (1893), eta Jose Sebastian hiru urte geroago (Soraluze 1896/02/15).
    Andresa Soraluzen hil zen (1893), eta Jose Sebastian hiru urte geroago (1896/02/15).


    Semerik zaharrena, Ysidoro, oso gaztetan joan zen Txilera, eta diru asko egin zuen bertan. Soraluzen [[Babesetxea (eu)|Babesetxe-Ospitala]] antolatu behar izan zenean (1896), berak emandako diruari esker [[Josefa Micaela Maiztegi (eu)|Josefa Micalea Maiztegi]] andreari Mendizabal etxea alokatu zioten.
    Semerik zaharrena, Ysidoro, oso gaztetan joan zen Txilera, eta diru asko egin zuen bertan. Soraluzen [[Babesetxea (eu)|Babesetxe-Ospitala]] antolatu behar izan zenean (1896), berak emandako diruari esker [[Josefa Micaela Maiztegi (eu)|Josefa Micalea Maiztegi]] andreari Mendizabal etxea alokatu zioten.


    ===Maria Jesusa===
    ===Maria Jesusa===
    Soraluzen jaioa (1844/01/14), bertan ezkondu zen Pascual Cerra Fernandez-ekin (1861/05/14).
    Soraluzen jaioa (1844/01/14), bertan ezkondu zen (1861/05/14) Pascual Cerra Fernandez-ekin.


    Bi seme-alaba izan zituzten, biak ala biak Gasteizen hilak: Ambrosio (1883-09-25) eta Josefa (1898-03-08).
    Bi seme-alaba izan zituzten, biak ala biak Gasteizen hilak: Ambrosio (1883/09/25) eta Josefa (1898/03/08).


    ===Josefa Antonia===
    ===Josefa Antonia===
    Soraluzen jaioa (1846/01/15), ondo gazte zela Gasteizera joan zen neskame. Bitxiak lapurtzeagatik salatua (1862), hiru hilabeteko espetxealdia ezarri zioten.
    Soraluzen jaioa (1846/01/15), ondo gazte zela Gasteizera joan zen neskame. Bitxiak lapurtzeagatik salatua (1862), hiru hilabeteko espetxealdia ezarri zioten.


    Atzera Soraluzera itzulita, bertan hil zen hamazortzi urterekin (1864/08/12).
    Atzera Soraluzera itzuli zen, eta bertan hil zen hamazortzi urtekin (1864/08/12).


    ===Antonio Agustin===
    ===Antonio Agustin===
    590. lerroa: 337. lerroa:


    ===Manuela Eusebia===
    ===Manuela Eusebia===
    Etxeko txikiena ere Soraluzen jaio zen (1854/03/05).
    Etxeko txikiena Soraluzen ere jaio zen (1854/03/05).


    Madrilen neskame ibili zen. Etxeko jaun-andreek semealaberik ez zeukatenez, artean umeak zirela (lau-sei urte) Isidoro eta Maria loibak eraman zituen Madrila, bigarren karlistada bukatu berria. Urtebete eman zuten izekoarekin.  
    Madrilen neskame ibili zen. Etxeko jaun-andreek semealaberik ez zeukatenez, artean umeak zirela (lau-sei urte) Isidoro eta Maria loibak eraman zituen Madrila, bigarren karlistada bukatu berria. Urtebete eman zuten izekoarekin.  

    Hauxe da oraingo bertsioa, 23:27, 26 otsaila 2023 data duena

    Francisco Iturriaga Unamuno Otxabo
    Argazkirik ez.jpg
    Jaio Soraluze, 1839/08/23
    Hil Madril, 1878/09/13
    Profila Partida burua, lapurra


    Francisco Iturriaga Otxabo bigarren karlistadako gerrilaria izan zen, Astigarraga eta Hernani inguruan aritu zen partida[1] karlista baten burua.

    Mikelete sarjentua postua lagata, 1874.eko maiatzean partida osatu zuen eta gogor aritu zen hurrengo hilabeteetan, 1875.eko otsailean besoan zauritu zuten arte.

    Orduan atzeguardiara pasa izan behar zuen eta 1876.ean, gerra galduta, Frantziara erbesteratu zen. Hurrengo urtean Madrila aurrera eta atzera ibili omen zen, gobernu liberala eta karlisten artean bitartekari lanetan.

    Azkenean, indultua lortuta, Madrila pasa zen bizi izatera. Handik gutxira, atrako batean hil egin zuten.


    Iturriak

    Francisco Iturriaga Otxabok ez zuen testigantza zuzenik laga. Eta heldu zaizkigun berri gehienak orduko prentsa liberalean agertutakoak dira eta, beraz, ez aldekoak. Prentsa karlistan, berriz, ez zuten ia aipatu.

    Beren soldaduengatik ere lekukotasun gutxi jaso da. Gutxi, baina esanguratsuak: Gizon gaiztoa zan[2].

    Erabilitako iturriak ikusteko, sakatu hemen.


    Ospe handiko buruzagia, Santa Kruzek adina

    Madrilgo prentsa liberalaren arabera, Santa Kruz apaizaren parekoa zen:

    …nahiz eta Santa Kruzek eta Otxabok aurreko gerretan egindako krudelkerien aurrean inolako karlistek ez den inoiz zorabiatu[3].

    Karlisten kontrako bertsolariek ere biak lotzen zituzten. 1874. urteko abuztuan, Otxaboren partida sortu eta hilabetetara, Serafín Barojak "Karlistaren panparroikeria" bertsoak argitaratu zituen[4]. Laugarren bertsoak halaxe dio (bertsoa entzuteko, sakatu hemen):

    Zazpi sakristau, amabi alper,
    ogei basarritar babo,
    Jauregi buru, Santa Kruz gero,
    azkenik berriz Otxabo,
    erlijiyua aitatu ezkero
    basarritarrak akabo!

    Serafin Barojaren semeak, Pío Barojak, aitaren ipuinak gogoratzen zituen:

    Donostiaren inguruan ari zen Otxabo buruzagiaren istorioak gogoratzen ditut, nire aitari entzundakoak...[5]


    Felipe V.ak jaulkitako otxaboa (Segovia 1744)

    Gerra aurreko urteak

    Familia

    Melchor Francisco Yturriaga Unamuno Soraluzen jaio zen, 1839. urtean, lehen karlistada bukatzen ari zela. Gurasoak Ramon Yturriaga Legarizti eta Maria Bauptista Unamuno Unamuno izan zituen. Familiaren ezizena Otxabo zen[6].

    Zazpi anai-arrebatan zaharrena izan zen: Melchor Francisco (1839), Jose Sebastian (1841), Jesusa (1844), Josefa Antonia (1846), Antonio Agustin (1849), Juan Jose (1851) eta Manuela Eusebia (1854).

    Mikelete

    Bizimodua ateratzeko, Francisco Iturriaga Mikelete sartu zen (1857 eta 1864 artean). Ezkongabea zen, eta ostean ere ez zen ezkondu (Mikeleteen Arautegiak mikelete ezkonduak debekatzen zituen eta!).

    Urteek egin aurrera sarjentua izatera heldu zen. Donostialdean omen zegoen destinatuta, eta han harrapatu zuen bigarren karlistadak.

    Josefa Antonia arrebaren galbidea

    Oso gazte zela, Josefa Antonia Iturriaga Gasteizen hasi zen neskame, Ambrosio Serrano eta Josefa Lauzuricaren etxean hain zuzen, Alamedako markesaren jauregia (gaur egun Errementari kalea, 27).

    Ambrosio Serrano udal langilea zen, liberal porrokatua. Lehen karlistadan boluntarioa izan zen eta 1834.eko martxoan, karlistek Gasteiz hartzen saiatu zirenean, Milizia Nazionalen lehen konpaniak Gaztelako atea berreskuratu zuen, Manuel de Ciorraga kapitaina buru zela. Tartean Ambrosio Serrano zen, hirugarren konpainiako kabo primeroa, eta Isabel II.aren gurutzearekin saritu zuten. Urte bereko abuztuan, Isabel II.aren aldeko manifestua aldarrikatu zutela Gasteizen, kabo primeroen izenean Ambrosio Serrano berak sinatu zuen[7].

    Ambrosio Manuel Serrano Sarasibar (1811 ggb.) eta Josefa Ylaria Lauzurica Castillo (1813) Gazteizen bertan ezkondu ziren (1838) eta sei seme-alaba izan zituzten. Horietatik azken bostak bizi ziren etxean 1862. urtean.

    Urte horretan bularreko urrezko orratza, harri urdinezko belarritakoak eta estanbreko mangitoak falta ziren etxean. Senar-emazteek Josefa Antonia salatu zuten, hamasei urtekoa artean. Epaileak erruduna bilatu zuen, eta hiru hilabeteko espetxe nagusia ezarri zion, duro bateko isunaz gain[8].

    Espetxetik irtenda, Josefa Antonia Soraluzera itzuli zen. Eta bi urte geroago hil zen, hamazortzi urtekin (1864/08/12).

    Bigarren karlistadan Manuel Serrano boluntario agertu zen berriro ere, Ángel eta Dionisio semeekin batera, Askatasun batailoian edota Milizia Nazionalean[9].

    Arrebaren espetxeak eta heriotzak, liberal baten "erruz" jazotakoak, ez zuten lagunduko Francisco liberalak begi onez ikusteko.


    Astigarragako partida berria (1874)

    Bigarren karlistadaren hasiera

    1868. urtean Isabel iI.a bota zutenetik, Espainiako erresuma pilpilean zegoen: erregezaleak, karlistak, errepublikarrak, federalistak, kantonalistak... denetik zegoen, eta ematen zuen dena zela posible.

    Mugimendu iraultzale hartan, asko eta asko beldur ziren; Borboiak bota berriak, karlistengana hurreratu ziren. Ondorioz, 1869.ko hauteskundeetan karlistek diputatu asko lortu zituzten, eta botoemaile gehiago irabazi nahian "tradizionalista" hitza erabiltzen hasi ziren.

    Bide baketsua motela iritzi zitzaien, eta espainiarrek erregea, ordena eta bakea babestuko zutelakoan, 1872. urtean karlistak armetan altzatu (1872/04/21) eta Carlos VII.a erregegaia Espainian sartu zen, baina Orokietako guda galdu eta gero Frantziara itzuli zen atzera.

    Uda hartan Amorebietan sinatu zuten bake akordioa (1872/05/24), baina ezta karlistek ezta gobernu liberalak ez zuten onartu, eta gerra ez zen amaitu.

    1873.eko uztailak 16an Carlos VII.ak Zugarramurdiko muga zeharkatu zuen, bigarren karlistadari indarra emanez.

    Otxaboren ihesa

    Gerra hasi zenean Gipuzkoako Aldundiak arazoak aurrikusi zituen, eta mikelete kopurua 160tik 600era igo zuen. Nahikoak ez zirelakoan, bolondres liberalak ere errekrutatu zituen, Mikelete Bolondresen Batailoia[10] osatuz. Guztira 720 lagun, horietatik 400 bat mikelete.

    Baina mikelete guztiak ez ziren liberalzaleak, eta ez ziren gutxi karlisten lerroetara pasatakoak. Horietako bat Francisco Iturriaga Otxabo, 1874.eko apirilan karlisten artean agertu zena.

    Hala ere, badaiteke mikeleteak uzteko arrazoi guztiak politiko edo ideologikoak ez izatea. Ziotenez, mikeleteei soldatak ordaintzeko dirua jokoan galdu omen zuen, eta ihes egitea erabaki zuen. Berarekin ibilitako Tomàs Lizarralderen arabera: Partidakoa. Gizon gaiztoa zan. Plazentzitarra. Mikelete izandakua. Mikeleteen diruakin iges egin ta etorri zan gure artera[11].

    Mikeleteekin ari zela sarjento maila bazuen, karlistekin elkartuta kapitaina izendatu eta partida baten buruan jarri zuten.

    Lehen ekintza

    Apirilak 17an, goizeko ordu batean, Donostiako Manuel Arzac jaunarena zen Banderas izeneko landetxe aurrean aurkeztu zen Iturriaga buruzagia, Otxabo ezizenez, 40 gizon lagunduta. Neskameak behartu zituen ateak zabaltzeko eta arropa zuriko bi faldel hartu zituen, 4.000 bat erreal balio zutela gutxi gorabehera, gudamutileei morralak eta alkandorak egin behar zielakoan[12].

    Egunkari batek buruzagi karlista berriaren agerpena umorez agurtu zuen: Otxabo izena izan eta lehen ekintzan 4.000 erreal lapurtu, ezaguna da txanponak larregi gustokoak dituela[13].

    Hurrengo astetan, Donostiako Antonio Pinazo epaileak eginbideak zabaldu zituen, eta Otxabo zein partidakoak epaitegian aurkezteko deitu zituen[14]. Manuel Arzac jaunaren arropa zuria lapurtzeaz gain, Jose Gabarrain jaunari 80 pezeta eta 16 pare alpargata ere lapurtu zizkiotela salatu zuen.

    Urtebete geroago, 1875.eko abuztuan, ekintza honengatik eta matxinatzeagatik epaitu eta garrotez hiltzera zigortu zuten.


    Otxaboren partidaren ekintzak (1874)

    Francisco Iturriagak bere partida zuzendu zuen hurrengo urtarrila arte, besoan zauritu zuten arte, alegia.

    1874. urteko hilabete hauetan denetik egin zuten: disparoak, borrokak, lapurretak, zigorrak, eskarmentuak...

    Partidaren bizimodua

    Partidaren bizimodua ezagutzeko, Altzako Laureanoren testigantza daukagu[15]:

    Ni Otxaboren partidan ibilli nitzan. Otxabo, mikeleteetan sarjento izanda, konpañiko diruak jokuan galdu ta guregana etorria zan. Kapitan egin zuten.
    Guk prakak ta txapela gorriak, mikeleteak bezela. Kapatxoa ez izatea. Beste karlistak ez zuten bada praka gorririk. Ez; guk bakarrik.
    Oiartzungo parean eritu niñuten. Lepo ondotik bala sartuta ta saiatsetik írten.
    Zenbat ziñaten partidan?
    40-ren bat.
    Nun lo egiten zenuten?
    Ez genun toki jakiñik. Batzutan Santiyon. Baita eliz barrenen ere. Besteetan basarrietan.
    Zertan aritzen zíñaten?
    Ibílli; batzuetan gabez, bai egunez ere. Ergobitik Errenterí gañera, Loiola, Mirakruz ta... Errekonozímentuak egin. Zubí ondoetan goardiak (paisanoak) ipíñi. Gabeko bat-batekorík egin ez zitzaten mikeleteak. Al bazan, prisionero bat edo beste egin ta...
    Santiagomendiko ermita

    Guda ekintzak

    1874.eko apirilak 26an, eguna argitu baino lehen, partidako batzuk Donostiako Atotxa pasealekuko etxe batean ezkutatu ziren. Goizeko zazpiretan bi boluntario liberal pasa ziren bertatik, beren etxerako bidean, baina zer edozer susmatuta atzera egin zuten. Otxabonekoek tiroak bota zizkieten, inor zauritu barik. Gotorlekuetatik erantzun zieten eta segiduan konpainia arina irten zen, Arcelus burua zutela. Mendi batzuk korritu ostean Otxaboren partidako 50 bat gizon topa zituzten eta ihesean jarri, haietako batzuk Urumea ondo bizkor zeharkatu zutela[16].

    Ekainak 2an, arratsaldeko zazpiretan eta eguneko borrokak bukatu berriak, Otxabo eta bere gizonak Loiolatik abiatu ziren etw harrizko zubitik eta Aldapa azpitik pasata Alonso Martínez-en kotxetegiraino joan ziren. Bertatik, Gurutze Gorriko kotxeak zetozen unean, Kursaal aurrean zeuden emakume eta ume guztien kontra deskarga jo zuten batera. Jaurtigaiek inor ez zuten zauritu: umeak besotan zituzten bi aña, balkoian zegoen anderea, jolasean ari zen mutiko taldea... oso gertu ibili zitzaien balak, baina kalterik sortu gabe[17]. Luzearen partida Ametzagainetik zetorren, Aldapa gainetik, eta elkartu zirenean bakoitzak bere bidetik itzuli zen. Hurrengo egunean Loiola inguruan ibili omen ziren.[18]

    Donostia Santiagomenditik

    Hurrengo egunotan Otxaboren partida eta karlisten bi konpainia Astigarragako bentaren inguruan zeuden[19]. Eta egunkari liberal batek bizkarrean zauritu zutela ere zabaldu zuen[20].

    Beste ekintza bat Amusko-Etxeberrikoa izan zen. Jose Antonio Eleizaranek, Tolosako Laskoain-Etxeberrikoak, halaxe kontatzen zuen[21]:

    Amusko-Etxeberri Orio aurrez-aurrez dago.
    Aizu: azpeitiarrak Amusko-Etxeberrira jundakoan, zeñek egin zien su?
    Otxaboren partidakoak. Gero, orratik, gogorkiro egon ziran Amuskon. Bi etxe dira: Urkiti ta Amusko-Etxeberri. Biyak gudetxe egiñik zeuden. «Ez ote dizkiagu etxe oietatik botako?». Guk, lenengokoak, Urkiti artu bear genula; ta bigarrengoak, Amusko. Gau erdiya izango zan. Enparan, sarritan erlejoari begira.
    Noizbait ere esan zigun: "Goazemak".
    Ixil-ixilik, Urkitira. Ara illunpean gijoazela, esan ziguten: "Ez gero bizirik iñor ekarri".
    Etxe inguruko lubakira jetxi, etxera iyo. Batere uste ez zutela sartu giñan. Barruan zeudenak jo bat eta jo bestea ari giñan. Izuturik zeuden. Gixagaxo asko igesi jun ziran Amuskora.
    Bigarrengoak ez ziran, bear bezela, gurekin batean iyo. Gu Urkitin burrukan giñala, aiek beko zelaiean pormatzen.
    Guk, Urkitiko bazterrak menderatutakoan, Amuskora abiatu giñan. Bidean soldadu zarrak erorita billatu genitun. Gure "santo y seña" eman ta erantzuten ez bait zuten-ta, baionetaz jo egiten genien.
    Gu Amuskora ordurako, barrengoak ernai zeuden gure zai.
    Ala ere, atea jo ta bota gendun. Sartu nai izan zuten karlista guztiak bota zizkiguten. Antxe, atean bertan, bata bestearen gañean, pillan geratu ziran. Ezin sartu giñala ta atzera berriz.

    Astigarragako goarnizioa txandatzerakoan karlistek erasoa jo zieten eta, egunkari liberalen arabera, sei hildako eta bost zauritu izan omen zituzten. Ordutik Otxabo desagertu omen zen: granada zati batek zaurituta, besoa moztu omen zioten[22]. Bi aste geroago Otxabo ez zen oraindik agertu[23], baina irailaren bukaeran Santiagomendiko Artola baserrian, Astigarragako bikarioa izandako Chopered jaunarekin batera[24]. Baina hiru egun geroago hiltzat eman zuten[25]

    Azaroan berriro aldatu zuten Astigarragako goarnizioa, Errenteriako soldaduekin kasu honetan. Tiroketa trinkoa jazo zen soldaduen eta Otxabo buruzagiaren gizonen artean. Azken hauek berrogetamar edo hirurogei izango ziren, besterik ez, baina asmatu zuten errepublikarrak eusten, eta baja batzuk egin ere, nahiz eta fusil eta kainoi tiroak jaso[26].

    Urriak 26an Otxaboren partidako bi lagun aurkeztu ziren Alkolean, bata Loiolakoa eta Altzakoa bigarrena. Errenterian ere partida bereko beste hiru lagun aurkeztu ziren[27].

    Azaroak 19an Otxaboren partidako batzuk Loiolako tunelaren bestekaldean agertu ziren[28].

    Irungo San Martzialen, karlistek beren bateriak ezarri zituzten toki berean, mikeleteak ganorazko gotorlekua eraikitzen hasi ziren. Otxabo buruzagiari agindu zioten gotorlekua erasotzeko eta beraz jabetzeko. Azaroak 24an saiatu zen, baina Irungo agintariak jakinaren gainean zeudenez, harrera beroa prestatu zieten. Mikelete batzuk, lanabesak beharrean armak hartu zituzten, baina beti langileen papelada eginez; eta Murtziako errejimenduko konpainia bat bidean ezkutatu zen. Karlistak gerturatu zirenean, baioneta eskutan, erasoa jo zuten garrasika; mikeleteek behin eta berriz disparatu zieten, eta karlistek atzera egin zuten "Traizioa!" oihukatzen; eta atzerako bidean bi desarra jaso zituzten, ezkutatutako konpainiaren aurretik pasatzerakoan. Orduan ihesari ekin zioten, triskantza galanta jasoz[29].

    Santiagomendi. Karlistak erasoan (J. Passos 1902)

    Irunen inguruan ere, karlistak San Markos eta Txoritokietako gotorlekuak erasotzen ari ziren. Liberalek saiatu ziren erasotzaileak inguratzen, Zabalbide eta Santiagomenditik gerturatzen. Baina ez zuten lortu, besteak beste Santiagomendin Francisco Iturriaga Otxabok ez zielako pasatzen laga[30].

    Urtarrilak 22eko gauez izan ziren borrokak, kainoikadak eta deskargak besterik ez. Karlistak Ategorrietatik heldu eta tiroka hasi ziren. Goizeko ordubietan beste batzuk hurbildu ziren Ondarretatik, eta portuan ziren bi bapore tirokatzen aritu ziren, Santanderrerako kablea bota behar zutenak[31].

    Urtarrilak 31ean Otxaboren taldeak Pio Iribarren sarjentua eta Jose Arsuaga boluntarioa hil zituen Hernanitik Astiagarragako bidean. Zauritu ostean, baionetaz akatu omen zituzten. Ordu berean Antonio Echeverria ere zauritu zuten urdailean, baina lagunek lortu zuten jasotzea; hala ere, zauria oso larri izanda bizirik ateratzeko esperantza gutxi zeukan. Toki berean Otxabori agure bat kendu zioten eskuetatik: bi boluntariok disparatzen zuten bitartean hirugarrenak jaso zuen heriotzatik salbatuz[32].

    Eskarmentuak

    Maiz karlisteekin bat egiten ez zutenei eskarmentuak ematen zizkieten.

    Ekainak 21ean sei lagun atxilotu zituzten Donostiatik Hernanirako bidea, eta Andoainera eraman. Atxilotuak herrian sartzerakoan, bertako andreek iraindu zituzten eta hiltzeko eskatu ere. Handik egunetara bi lagun askatu zituzten, zibilak bIak, baina beste laurak, bi soldadu eta bi mobilizatu, preso mantendu zituzten.[33].

    Abuztuak 2an gazte bat bahitu eta ederki jipoitu zuten, beraiekin etortzea nahi ez zuelako, nahiz eta ordurako beren bi anaia gudaroste karlistan egon. Ostean, liberalek gaztea jaso zuten eta Donostiara ekarri artatzeko. Ondorioz, Loma jeneralak inguruko 12 baserritar aberatsenak atxilotzeko agindu zuen eta 1.000 erreal ordainarazi, jipoitua eta aurretik jipoitutako beste bi gazte laguntzeko[34].

    1875. urteko urtarrilean Otxabok Astigarraga inguruko baserritarrei etxetik alde egiteko agindu zien, Astigarragako goarnizioa laguntzen ari zirelakoan[35]. Hilabete berean Otxaboren mutilek bi soldadu liberal hartu zituzten preso Donostiaren inguruan; karlistekin bat egitera bultzatu zituzten, baina batek ez zuen nahi izan, eta hil omen zuten[36].

    Urtarrilan ere, stigarragan geratzen zen azken liberalak alde egin zuen eta bertako gotorlekuan babestu zen, karlisten alde ez borrokatzearren. Otxabok etxetik aterarazi zituen emaztea eta bi alaba, eta makila-salda ederra eman zien. Gainera, hilko zituela mehatxatu zituen, beraien aita eta neba karlisten aurrean aurkezten ez baziren[37].

    Santa Kruz abadearen partida, Otxaborenaren antzekoa

    Otxabo eta emakumeak

    Mikelete izanik, Francisco Iturriaga ezin zen ezkondu: orduko arauregiaren arabera, ezkontzerakoan mikeleteak lana laga behar zuten, derrigor.

    Ezkongabea zen, beraz, eta partida buruzagia izan zen denboran ez zuen emakumeenganako inolako begirunerik erakutsi.

    Partidakoa zen Tomás Lizarralderen esanetan: "Gizon gaiztoa zan… Donostiko inguruetan, plazara zijoazten ziran neskatxari...". Gehiago kontatuko zuen Tomasek, baina adierazpenak jaso zituen Francisco Apalategi apaiza izanik, ez zituen jaso eta ez dakigu zer gertatzen zitzaien plazara zihoazten neskatxei[38].

    Egunkari liberalen arabera, 1874.eko irailean hogei emakume bahitu omen zituen Donostia inguruan[39]. Eta 1875.eko urtarrilan hainbat andra baserritar, Loiolatik Donostia aldera bendejara zihoaztela, atxilotu eta Santiagomendira eraman zituen[40]

    Mojak ere ez zeuden salbu. Irail bereko ordu txikietan Otxaboren partidakoek Uliako komentuko atea jo omen zuten, sartzeko asmoarekin; mojek eta kapilauak sarrera ukatu zioten. Irailak 23an atzera bueltatu ziren, sartzeko asmoz, eta kristal batzuk ere apurtu zituzten; mojek, izututa, kanpaiak jotzen hasi ziren laguntza eske, eta karlistek hanka egin zuten. Azkenean, beldurtuta, komentuko hamazazpi mojek Donostiako Santa Teresa komentura alde egin zuten[41].

    1875.eko urtarrilean, berriz, Astigarragako liberal baten emaztea eta bi alaba jipoitu zituen, eta hilko zituela mehatxatu[42].

    Dena dela, emakumeen artean bazuen nolabaiteko arrakasta. Berau zauritu zutenean eta partidaren buruzagitza laga zuenean, inguruko sei andrek komentatu omen zuten Otxabo berriak ez zuela aurrekoak beste balio, eta ez zela soraluzetarra bezain lerdena ere. Buruzagi berriak, hasarretuta, hogei makilkada eman zizkion emakume bati, eta hamarna gainontzeko bosteri[43].


    Erretaguardian (1875)

    Azken ekintza: Besoko zauri larria

    1875.eko otsailak hiruan karlistek eta liberalek elkarren kontra aritu ziren Indamendi inguruan[44]. Borrokatan, Francisco Iturriaga eskumako besoan zauritu zuten, tiro batez[45]

    Handik gutxira, egunkari batek besoa moztu behar izan ziotela zabaldu zuen, baina ez zen egia[46]. Itxura denez, Tolosara eraman zuten, eta bertan hezur zati batzuk ukondotik erauzi zioten. Berri batzuren arabera, operazioa ondo atera omen zen, eta kalera irtetzen hasi zen[47]; baina eskumako besoko inutila geratu zitzaiola ere zabaldu zen[48].

    Ondorioz, borroka armatua laga behar izan zuen[49], eta partidaren buru tenientea jarri zen, pasaitarra bera[50].

    Zumarragako preso karlista batek, Mirandan atxilotuta, bertako arduradunari esan zion Francisco Iturriaga Otxabo hilda zegoela[51], baina aurki gezurtatu zuten berria[52]. Itxura denez, Francisco Iturriagak egun horiek aprobetxatu zituen Soraluzeko familia bisitatzeko; behintzat Madrilgo egunkariek Eibar ingurura joan zela jaso zuten[53].

    Hernani. Karlisten bonbardaketa (The London Ilustrated 1875)

    Hernaniko erasoa

    Gerra hasi zenetik behin eta berriro saiatu ziren karlistak Hernani hartzen, baina ez zuten lortu. 1875.eko apirilaren bukaeran beste saiakera egin zuten, eta orduko hartan Otxabo ekarri zuten soldaduak oldartzeko.

    Apirilaren 28an, Diario de San Sebastianen Hernaniko korrespontsalaren kronika batek halaxe zioen: Beso-euskarriarekin, argalago eta zurbilago, bizarra apainduta, inoiz baino harroago eta basatiago berragertu da Otxabo Hernani erasotzera. Lehenengo agindua izan omen zen: Gasteá o zarrá ill eguin bear da Hernaniarrá. Baina ez zuten lortu tren geltokitik aurrera egiterik eta hor gelditu zen erasoa[54].

    Esaldi nori, baina, Francisco Apalategik beste modu batean ere jaso zuten: Gaztea edo zarra, il egin bearda. Ernaniara![55]. Halaxe entzun zuelako edo Otxaboren ospe txarra arindu nahian, ez dago jakiterik.

    Besoa gaizkoatu

    Maiatza hasieran, nahiz eta besoa oraindik lotuta eraman, partidaren buruan berriro jarri zela zabaldu zen[56], agian Hernanin ikusi zutelako. Baina aurki berria gezurratu zuten, oraindik Tolosan omen zela, ohetik altzatu ezinean[57].

    Ekainean, berriz, besoko zauria larritu omen zitzaion[58] eta medikuek ez zuten uste bertatik bizirik irtengo zenik[59].

    Dena dela, besoa ez zitzaion osorik sendatu, 1876.ean ere lotuta omen zeraman eta[60].

    Bigarren Otxabo

    Bitartean, zauriek Otxabo alde batera jarri bazuten ere, bere partida ez zen geldi egon, teniente pasaitarrak gidatua. Etsaien artean izua mantentzeko, honek ere Otxabo hartu zuen ezizena... baina ez omen zen soraluzetarra bezain abila. Egunkari liberalen arabera, martxoak 16ko arratsaldean bi aldiz eraso egin zioten Casapote gaztelua, baina Ergobia aldera atzera egin behar izan zuten. Hasiera batean partidan 120 lagun baziren ere, azkenean bakarrik 15 lagun geratu ziren[61].

    Otxabo berria jeloskorra ere bazen. Bost andrek esan omen zuten aurrekoa bezain lerdena ez zela, eta hamarna makilkada agindu zien. Antzeko adierazpenak egin zituen beste emakume bati, berriz, hogei[62].

    Heriotz zigorra

    Gerra bukaera gertu zelakoan, liberalek epaitegiak jarri zituzten martxan. Eta Francisco Iturriaga ez zen salbuespena izan.

    Aitzakia, matxinada eta 1874.eko Donostia inguruan egindako lehen lapurreta (dirua eta arroparena). Eskualde liberaletik ihes eginda zegoenez, epaiketa bera barik egin zuten, errebeldian, 1875.eko abuztuan.

    Epaia abuztuak 30an eman zuten, eta aho batez garrotez hiltzera zigortu zuten, Kode Penalaren 243, 245, 102, 316 eta 90 artikuluak oinharri hartuta[63].

    Hori bai, harrapatua izan balitz edo bere burua aurkezterakoan, bere arrazoiak aurkezteko eskubidea izango zuen.


    Gerra osteko ihesa eta bitartekari lanak (1876-1877)

    Frantziara ihesi

    Bigarren karlistada hasi zenean, Espainian baziren beste gatazka pil-pilean: errepublikarrak, kantonalistak, Kubako matxinoak… Karlistada hasi zenean (1873) Espainia osora zabaldu ba zen ere, hurrengo urtean orduko gobernuak gainontzeko gatazkak menperatzea lortu zituen, eta karlisten partida asko eta asko ere desegin. 1874. urterako karlistak Euskal Herrian eta Katalunian ari ziren, batez ere.

    Orduan liberalek lurralde hauetan konzentratu ziren, eta poliki poliki karlistak menperatzen hasi ziren. 1875.eko uztailak 03an CarlosVII.ak Bizkaiko foruak zin egin bazituen ere, berandu zen zaleen indarrak suspertzeko.

    Azkenik, karlisten azken porroten ostean, 1876.eko otsailak 28an Carlos VII.ak erbesteratu zen, bigarren karlistadari bukaera emanez. Hilabete hartan, berarekin batera hainbat karlista ospetsuk eta buruzagik erbesterako bidea hartu zuten ere.

    Madrilgo prentsaren arabera, Francisco Iturriaga Otxabo otsailaren bukaeran pasa zuen muga[64]. Eta apirilaren erdialdean, berriz, Bordeleko kontsul-etxean indultua eskatu zuen[65].

    Eta 1876.eko irailean, Le Courrier de Bayonneren arabera, Frantziako gobernuak Otxabo eta Boet buruzagi karlistak Limogesera erbesteratu zituen[66]

    Otxabo ez zen partidako bakarra Frantziara ihes egiten. 1876.eko irailean bere taldekide batzuk atxilotu zituztenez, Astigarragako mutil batzuk ere Frantziara pasa ziren, beldurrez[67].

    Partida berri baten burua?

    1874.eko abenduan Espainian Alfonso XII.a erregea ezarri zuten, eta 1876.eko udan konstituzio berria onartu zuten. Urrian, errepublika aldeko oldarraldia prestatzen ari zela eta, atxiloketa ugari izan ziren Zaragozan, Logroñon, Bilbao eta Santanderren.

    Bitartean, Frantzian erbesteratutako hainbat karlista, bizimodurik gabe, Nafarroako mendietan partida bat osatzen hasi ziren, buruzagia Otxabo omen zutela. Gobernuak mugaren babesa indartu zuen[68].

    Bitartekari lanak

    1877.eko urtarrilean La Iberia egunkariak Otxaboren jarduera bitxiak salatu zituen, gobernuarentzat lanean ari zelakoan, Frantzian zeuden karlistekin bitartekari.

    Egunkariaren arabera, eta bere menpekoek baieztatua, Otxabo buruzagia Madrilen ari omen zen gora eta behera, aurretik Kubara joan beharrik gabe; eta lanpostu ofizial baten zain omen zegoela...[69].

    Egun batzuk geroago, Otxabo trenez abiatu omen zen iparralderantz 13ko iluntzean. Hernanira heltzerakoan, ekaitza lagun, trenetik salto egin eta egunsentirako Behobian zegoen, Frantziara pasatzeko eta aspaldiko partida-lagunekin biltzeko. Beti Baionako kazetariaren esanetan, Madrilgo bilera susmagarrien ostean burukide ohiek ez zuten oso gogo onez hartu, baina betidanik zeukan ospeari eta azken denboretako jazarraldiei esker berreskuratu zuen menpeko ohien konfiantza osoa. Bukatzeko, kazetariak Otxaboren jarduerari buruzko zalantzak zabaltzen zituen "...hilabete hauetan gizon batzuekin gertatzen ari denarekin, ezin dira geroko asmoak asmatu..."[70].

    Bi egun geroago, Otxabok Madrilgo Gobernu Militarraren baimena zekarrela zioen, kapitain karlista indultatu moduan, eta Serrano berak sinatuta[71].

    Barkamena

    1877.eko otsailak hemeretzian Francisco Iturriagak muga zeharkatu zuen eta Behobiako guardia zibilei bere burua entregatu zien. Madrilgo egunkarien arabera, "Guardia Zibilak Otxabo harrapatu zuen"[72].

    Hurrengo egunotan Madrilen epaitu behar zutela zabaldu zen[73], eta epaitegi militarrek ere epaitu nahi zutela[74].

    Madrila eraman behar zutela zabaldu zenean, egunkari batzuk ez zituzten gauzak oso garbi ikusten eta azpijokoak salatzen hasi ziren[75]. Egunkari batean zabaldu zenez, Otxabo arazorik gabe zeharkatzen omen zuen Irungo muga, pasaporte berezi bati esker; "harrapatu zutenean" Bartzelonatik telegrama bat heldu omen zen; Otxabok zerrenda bat zeraman aldean, 40 mutil eta 42 ofizialen izenekin, jeneral bati zuzendua; eta gero Hendaiatik kartera ekartzeko eskatu zuenean lagun bati esan omen zion: "Ez izan inolako kezkarik". Eta kronika bukaeran, "Segi papeladarekin!"[76].

    Atxilotut1a egon zen garaian, Kubara bialduko zutela zabaldu zen, karlisten artean lortutako maila berberarekin[77], baina aurki zurrumurrua gezurtatu zuten[78].

    Garai hartako prentsaren mailaz jabetzeko, nahikoa da La Correspondencia egunkariaren bi berri alderatzea. 1877.eko martxoak 9an esaten zuen: "Esaten ari da Cubako gudarostera bidaliko dutela Otxabo buruzagi ohia". Eta biharamunean: "Gezurra da egunkari batek zabaldutakoa, Otxabo ezizenez ezagututako buruzagi karlista Cubako irlara bidali behar dutenik".

    Azkenean, ez zuten Madrila eraman eta ekainean Gasteizen epaitu zuten. Hilak 19an aldeko epaia eman zioten, eta askatu zuten[79].


    Heriotza Madrilen (1878)

    Argandan ezarri

    Itxura denez, 1877.eko abuztuan Francisco Iturriaga Madril aldera joan zen bizi izatera, orduko egunkarien arabera[80].

    Ordurako bertan izango zuen Manuela Eusebia arreba, neskame lanetara joanda.

    Eta Argandan hartu zuten bizitokia. Behintzat, eskutitzak hara bidaltzen zizkioten[81]:

    Cartas retenidas por falta de franqueo el día 11 de Noviembre de 1877
    ...
    Num. 199 Francisco Iturriaga - Arganda
    ...

    Lapurreta saiakera eta heriotza

    1878.eko irailak 13ko iluntzean Madrilgo Castellana pasealekutik, Hipodromo berriaren gertu, paseoan ari zen bikote bat, estali gabeko kotxean.

    Halako batean, lapur batek kotxea geratu eta, pistola eskuan, gizonari zeuzkan bitxiak eta dirua eskatu zizkion. Gizonak agindutakoa bete zuen, urrezko txanpon batzuk eta Losada markako erloju garestia emanaz.

    Andreak, bitartean, garrasika hasi zen, auzotarrak eta zaindariak erakarriz. Lapurra korrika hasi zen, baina handik 500 bat metrotara, Virtudes kalean, hartu zuten preso. Arnasa hartu ostean lapurrak berriro ekin zion korrikari eta, harrapatzerik ez zegoela ikusita, goardia zibil batek tiro egin zion, bartan behera akabatuz. Hildakoa Francisco Iturriaga Otxabo zen, karlista buruzagi ohia.

    Hurrengo egunetako egunkariek berria jaso zuten[82], batzuetan hainbat akatsekin: Otxabo arabarra zela, Santa Cruz apaizaren bigarrena izan zela...

    Ez dakiguna zera da, lehen saiakera izan zen, ala aurretik beste lapurretak egin zituen... edo dena antzezte hutsa izan zen, Francisco Iturriagaren arrastoa desagerarazteko!

    Hil eta gero, liberala!

    Gerra bukatu eta hogei bat urtetara, liberalen alde borrokatutakoen zerrendak agertzen hasi ziren Madrilgo Gazetan, hainbat onura eskuratu ahal izateko (esateko, semeak soldautzatik libre geratzeko)[83].

    Harrigarria bada ere, liberalen aldeko zerrenda hauetan Otxabo ere agertu zen!

    Lista de los voluntarios vascongados que durante la última guerra civil defendieron con las armas los derechos del Rey legítimo y de la Nación.
    Guipúzcoa. Cuerpo de Miqueletes
    …
    Francisco Iturriaga Unamuno
    …

    Otxaboren anai-arrebak eta gainontzeko familia

    Zazpi anai-arrebatan Melchor Francisco Yturriaga Unamuno zaharrena izan zen (1839/08/23). Familiaren ezizena "Otxabo" izanik, gainontzekoak ere "Otxabo" edota "Otxabonekoak" izan ziren.

    Jose Sebastián

    Soraluzen jaioa (1841/10/05), Andresa Trocaola Lizarriturri andrearekin ezkondu zen (1868/03/28).

    Lau seme alaba izan zituzten: Ysidoro (1869-1956), Maria Basilisa (1872-1905), Pío (1875-1876) eta Justo (1882-1882).

    Andresa Soraluzen hil zen (1893), eta Jose Sebastian hiru urte geroago (1896/02/15).

    Semerik zaharrena, Ysidoro, oso gaztetan joan zen Txilera, eta diru asko egin zuen bertan. Soraluzen Babesetxe-Ospitala antolatu behar izan zenean (1896), berak emandako diruari esker Josefa Micalea Maiztegi andreari Mendizabal etxea alokatu zioten.

    Maria Jesusa

    Soraluzen jaioa (1844/01/14), bertan ezkondu zen (1861/05/14) Pascual Cerra Fernandez-ekin.

    Bi seme-alaba izan zituzten, biak ala biak Gasteizen hilak: Ambrosio (1883/09/25) eta Josefa (1898/03/08).

    Josefa Antonia

    Soraluzen jaioa (1846/01/15), ondo gazte zela Gasteizera joan zen neskame. Bitxiak lapurtzeagatik salatua (1862), hiru hilabeteko espetxealdia ezarri zioten.

    Atzera Soraluzera itzuli zen, eta bertan hil zen hamazortzi urtekin (1864/08/12).

    Antonio Agustin

    Soraluzen jaioa (1849/05/22), Maria Ana Gurruchaga Unanue azpeitiarrarekin ezkondu zen, Azpeitian bertan (1871/11/17).

    Juan Jose

    Soraluzen jaioa (1851/08/20), bertatik alde egin zuen. Ez dago beste berririk.

    Manuela Eusebia

    Etxeko txikiena Soraluzen ere jaio zen (1854/03/05).

    Madrilen neskame ibili zen. Etxeko jaun-andreek semealaberik ez zeukatenez, artean umeak zirela (lau-sei urte) Isidoro eta Maria loibak eraman zituen Madrila, bigarren karlistada bukatu berria. Urtebete eman zuten izekoarekin.


    Erreferentziak

    1. ↑ Gerrilarien taldea, buruzagi edo cabecilla baten aginpekoa.
    2. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    3. ↑ La Época (1900/01/26).
    4. ↑ Karlisten bigarren gerrateko bertsoak (Antonio Zavala 1997). Serafin Barojaren bertso hauek Joseba Tapiaren Eta tira eta tunba diskan agertzen dira.
    5. ↑ Desde la última vuelta del camino. Memorias (Pío Baroja 1944).
    6. ↑ Otxaboa Espainiako txanpon zaharra zen, XVII. mendean sortua, kobrezkoa eta bi marabedi balio zuena. Urteekin gero eta pisu gutxiagorekin egiten ari ziren, eta azkenak XIX. mendearen erdialdean egin zituzten.
    7. ↑ Gaceta de Madrid (1834/09/04)
    8. ↑ Diligencias realizadas para el cumplimiento de la sentencia impuesta a Josefa Antonia de Iturriaga Unamuno, natural de Placencia, por el hurto de un alfiler de oro para el pecho, unos pendientes con piedras azules y unos manguitos de estambre que robó en casa del matrimonio Antonio Serrano y Josefa Lauzurica, siendo condenada a tres meses de arresto mayor y un duro de multa. 1862/10/05, Gasteiz (Araba) - 1862/10/18, Gasteiz (Araba).
    9. ↑ Gaceta de Madrid (1896/03/19).
    10. ↑ Batallòn de Miqueletes Voluntarios.
    11. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    12. ↑ La Discusiòn (1874/04/28).
    13. ↑ La Cronica Meridional (1874/05/10).
    14. ↑ Gaceta de Madrid (1874/05/28).
    15. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    16. ↑ Diario de San Sebastián 1874/04/27), El Gobierno (28/04/1874) eta La Discusión (1874/05/01).
    17. ↑ El Gobierno (1874/06/03) eta La Iberia (1874/06/04).
    18. ↑ Boletín de comercio (1874/06/03).
    19. ↑ Diario de San Sebastián (1874/06/09), Boletín de comercio (1874/06/10), La Igualdad (1874/06/12) eta La Paz de Murcia (1874/06/13).
    20. ↑ La Igualdad (1874/06/14).
    21. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    22. ↑ Boletín de comercio (1874/08/18).
    23. ↑ La Iberia (1874/08/25).
    24. ↑ La Época (1874/09/26).
    25. ↑ El Gobierno (1874/09/29).
    26. ↑ El Cuartel Real (1874/11/19).
    27. ↑ La Discusión (1874/10/30).
    28. ↑ Boletín de comercio (1874/11/19).
    29. ↑ El Imparcial (1874/12/03).
    30. ↑ Historia contemporánea: anales desde 1843 hasta la conclusion de la última guerra civil. Antonio Pirala (1879).
    31. ↑ La Época (1875/01/23). Ategorrieta eta Ondarreta beharrean Puertas Coloradas eta Las Arenas agertzen da.
    32. ↑ La Época (1875/02/06) eta El Pabellón nacional (1875/02/07).
    33. ↑ Diario de San Sebastiàn eta La Discusión (1874/06/28).
    34. ↑ Diario de San Sebastián (1874/08/03) eta El Imparcial (1874/08/06).
    35. ↑ La Iberia (1875/01/09).
    36. ↑ El Imparcial (1875/01/17).
    37. ↑ La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)
    38. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    39. ↑ La Iberia (1874/09/10).
    40. ↑ El Imparcial (1875/01/18).
    41. ↑ Diario de San Sebastiàn (1874/09/25).
    42. ↑ La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)
    43. ↑ Boletín de comercio (1875/03/23).
    44. ↑ Indamendi, Pagoeta mendigunean. Tontorrean Zestoa, Aizarnazabal eta Aiako udalerriak biltzen dira.
    45. ↑ Diario de San Sebastiàn (1875/02/07 eta 08).
    46. ↑ El Pabellón nacional (1875/02/13).
    47. ↑ Diario de San Sebastiàn (1875/02/19).
    48. ↑ La Época (1875/02/25)
    49. ↑ La Iberia (1875/02/16).
    50. ↑ El Popular (1875/02/16) eta La imprenta (1875/02/18).
    51. ↑ El Correo de San Sebastiàn.
    52. ↑ El Popular (1875/02/24).
    53. ↑ El Imparcial (1875/02/26).
    54. ↑ Diario de San Sebastián (1875/04/29).
    55. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    56. ↑ El Imparcial (1875/05/01).
    57. ↑ El Imparcial (1875/05/05).
    58. ↑ El Imparcial (1875/06/10), El Noticiero Bilbaíno eta El Globo (1875/06/16).
    59. ↑ Diario de San Sebastián (1875/06/06), La Correspondencia de España (1875/06/09) eta El Eco de Cartagena (1875/06/09).
    60. ↑ La madeja política (1876/02/01).
    61. ↑ La Iberia (1875/03/23).
    62. ↑ La Iberia (1875/03/27).
    63. ↑ La Correspondencia de España (1875/08/31), El Imparcial (1875/09/01) eta La Época (1875/09/01).
    64. ↑ La Correspondencia de España (1876/02/27) eta El Solfeo (1876/02/28).
    65. ↑ El Constitucional (1876/04/16).
    66. ↑ El Imparcial (1876/09/09).
    67. ↑ Diario oficial de avisos de Madrid (1876/09/22).
    68. ↑ La petite presse (1876/10/26).
    69. ↑ La Iberia (1877/01/06).
    70. ↑ La Iberia (1877/01/18).
    71. ↑ La Iberia (1877/01/20).
    72. ↑ El Pabellón nacional (1877/02/20) eta La Correspondencia de España (1877/02/20).
    73. ↑ El Bien Público (1877/02/23).
    74. ↑ El Pueblo Español (1877/03/05).
    75. ↑ El Solfeo (1877/02/22).
    76. ↑ La Iberia (1877/02/27).
    77. ↑ La Iberia (1877/09/03).
    78. ↑ El Pabellón nacional (1877/03/13).
    79. ↑ El Pueblo Español (1877/06/20), El Imparcial (1877/06/20) eta El Globo (1877/06/21).
    80. ↑ El Globo (1877/08/09).
    81. ↑ Gaceta de Madrid (1877/11/12).
    82. ↑ Besteak beste El Pueblo Español (1878/09/14), Gaceta Universal (1878/09/15), El Globo (1878/09/15), Fray Veràs (1878/09/21) eta Diario de Huesca.
    83. ↑ Gaceta de Madrid (1896/05/18).
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Francisco_Iturriaga_(eu)&oldid=30097"(e)tik jasota