View source for Historia. Mende ilunak. Goi Erdi Aroa (eu)

::'''Oharra'''. Gutxi badira ere, Soraluzen gordetzen dira historiaurreako eta erromatarren garaiko aztarnak. Hurrengo mendeak ilunak dira oso, ez da ezer geratu, ez aztarnik, ezta aipamenik ere. Sarrera honetan Euskal Herriko historia orokorra Soraluzeri egokitzen zaio, ahal den neurrian. Besteren faltan, sarrera hau oso eztabaidagarria izan daiteke.


==Aurretik, mundu baten gainbehera==
Gehiago jakiteko, sakatu [[Historia. Mende ilunak. Mundu baten gainbehera (eu) | ''hemen'']]

711. urtean Rodrigo errege bisigodoa baskoien kontra ari zen (berriro ere), hegoaldera ziztu bizian irten behar izan zuenean: Muzaren gudarostea Afrikatik sartu berria zen. Heldu zenean, musulmanek garaitu zuten eta orduan bukatu omen zen bisigodoen erresuma.

Historialari batzuren ustez, Rodrigo erregearen aurkako borroka haiek markatzen dute Erdi Aroaren hasiera Baskonian<ref>Sustrato cultural de la Vasconia altomedieval. Roldan Jimeno Aranguren (Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria 1999).</ref>.


==Soraluzetarren bizimodua==
===Abeltzaintzaren garaia===
Goi Erdi Aroan bizimoduak egonkortu egin ziren. Eta, salbuespenak salbuespen, erromatarren garaietako ''Saltus Vasconum'' eta ''Ager Vasconum'' arteko desberdintasunak berriro agertu ziren.

Ebro arroan nekazaritza (garia, ardoa…) garatu zen, eta honekin batera merkataritza eta nolabaiteko aberastasuna ere. Ardatza ekialdetik mendebaldera zetorren (gerora Santio bidea izango zena) eta honen alboan hiriak sortu eta garatu ziren.

Isuri atlantikoan, Soraluze ingurua tarteko, abeltzaintzak hartu zuen indarra. Lurra aproposa ez zenez, bertako nekazaritza Ebro arrokoa baino askoz eskasagoa zen, eta batez ere autokontsumora zuzenduta zegoen: barazkiak, sagastiak, lekadunak edota laboreak.

Orotara, biztanle kopurua apala zen, Ebro arrokoak baino pobreagoak ziren, eta sakabanatuago bizi ziren, bordetan (baserriak gerora etorri ziren). Gutxi gora behera, borda hauek 15 metro koadro izaten zituzten, bi gelatan antolatuta: logela eta biltegia. Zorua egiteko lurra industen zuten, eta paretak jasotzeko zutabeak erabiltzen zituzten, adarrez saretuak eta, seguru asko, buztinez berdinduak

Abeltzaintza zabaltzearen oinarrian kortak zeuden<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Saroi Korta, sarobea edo saroia]. Gazteleraz ''sel''. Wikipedia (euskaraz).</ref>. Mendiak ustiatzeko sistema zaharrena omen da: basoan garbitutako zelai borobila (abereen bazka lekua) eta borda erdian (abereak gordetzeko<ref>Oraindik,  mendebaldeko euskaran, ''korta'' berba erabiltzen dugu ikuilua izendatzeko.</ref>). Orografiaren arabera, zelaiak beste forma bat izan zezakeen edota borda alde batean egon zitekeen.

[[Fitxategi: Mendotz_baserria._Balizko_korta_(Google_2022).jpg | thumb | center | 800px | Mendotz baserria. Balizko korta]]

Soraluzen ere korta asko izango ziren; aipatzekoak dira [[Kortazar baserria (eu)|Kortazar]] (Muneta gaur egun) eta [[Korta baserria (eu)|Korta]] baserriak, izenek adierazten duten moduan. Beste bat [[Mendotz baserria (eu)|Mendotz]] izan zitekeen, airetik ikusita esparru borobilaren<ref>Aldapa handiko tokietan, goitik ikusita borobilek elipseak ematen dute.</ref> aztarnak ikus daitezke eta.

[[Fitxategi: Ezoziako hiria. Bizitokiak eta bide nagusia (Google 2022).jpg | thumb | 400px | left | Ezoziako "hiria", bizitokiak eta bidea nagusia]]

===Ezoziako "hiria"===
Historialariek esaten dutenez, IX. mendetik aurrera bizigune berriak (''hiriak'') mendi magaletan sortu zituzten: toki eguzkitsuetan, goiko zelaien gertu, abereak bazkatzeko, eta aldiberean ibaitik hurbil, nekazaritzako lur egokienak eskura izateko. ''Hiri'' hauek, benetako herrixkak ziren, bizpahiru etxek osatuak, nekazaritzarako esparruak eta basoak inguruan, eta eliza batekin, askotan herrixka baino geroago jasoa.

Itxura guztien arabera, hauetako toki bat [[Ezoziako plaza (eu)|Ezoziako plazaren]] ingurua izango zen. Aintzinako<ref>Ramiro Larrañagaren arabera, Soraluze Kalagorriko elizbarrutira pasa zutenean (XI. mendea) Ezoziako santutegia bazegoen.</ref> [[Ezoziako santutegia (eu)|eliza]] zegoen bertan, bere kanposantuaz<ref>Santutegiaren aurrekaldean zegoen eta ia mila urte geroago, 1760. urtean hain zuzen, kanposantu honek bertan zirauen.</ref>, nahiz eta oso altu ez egon eguzkiak jotzen du Sagar-erreka aldetik; gertuko bi baserriak ere aintzinakoak dira, [[Espilla baserria (eu)|Espilla]] eta [[Armendia baserria (eu)|Armendia]]; azkenik, gaineko eta azpiko bi baserrien izenek bertan ''hiria'' zegoela salatzen dute: [[Irigoin baserria (eu)|Irigoin]] dauka gainean, eta [[Iribe baserria (eu)|Iribe]] azpian.

===Abeltzainek: Markinako lurraldearen sorrera===
Orduko abeltzaintza eta gaur egunekoa oso desberdinak dira. Gehien bat behi taldeak izaten ziren (ardiak gutxiago, eta txerriak ia batere), eta urte osoa toki berean ematen zuten. Poliki poliki, giza taldeen arteko harremanak sendotu ahala, elkarren larreak egun argiz erabiltzeko aukera zegoen; hau da, abereak herri batetik bestera eraman zitezkeen, bazkatzeko, baina iluntzean ikuiluetara itzultzen zituzten.

[[Fitxategi: Hiribilduak_00._Gipuzkoako_bailarak.jpg | thumb | 400px | right | Gipuzkoako "bailarak", hiribilduak sortzen hasi baino lehen (Mariano Ciriquiainen arabera)]]

Poliki poliki, abeltzainak elkarrekin batzen hasi ziren mendiak eta larreak kudeatzeko. Urte eta mendeekin, "bailarak" sortu ziren (dozena bat Gipuzkoan). Soraluzeko abeltzainek ingurukoekin bat egin zuten, [[Historia. Markinako lurraldea (eu)|''Markinako lurraldea'']] sortzeko<ref>La formación de las villas en Guipúzcoa. Mariano Ciriquiain-Gaiztarro (Revista de Administración Local 1947).</ref>.

[[Diccionario de Gorosabel (eu) | Pablo Gorosabel]] historialari tolosarrak bailara edo lurralde hauen jatorria partzuergoa zela berresten zuen:

::''Hasiera batean, bailara osatzen zuten herri edo biztanleek elkarren arteko erkidegoa zuten mendiei eta gainerako lurrei dagokienez, baina egoera hori bertan behera utzi eta desagertu egin zen hiribilduak sortu izanaren ondorioz udal mugak ezarri zirenean.''

===Burdingintzaren hastapenak===
Mende ilunetako beste aldaketa bat, txikia artean, burdin industriarena izan zen, gerora Soraluzerekin zerikusia handia izango zuena.

Haizeolak topa dira Arbiun-en (Zarautz), Goiburun (Andoain) eta Astigarribia (Mutriku), Kristo osteko IV. eta XI. mende artekoak.


==Kapare eta jauntxoen sorrera==
Erregeek haien azpiko eskualdeak kudeatzeko gogoa/ beharra zuten (zergak eta soldaduak eskuratzeko), baina ez zuten indar nahikorik eta, Soraluze moduko inguru pobreetan, interes handirik ere ez. Horregatik, herrietan sortzen ari zen egitura berri batetaz baliatu ziren: kapareak.

Hasiera batean, VIII. eta IX. mendeetan, biztanle multzo txikiak (auzoak, herrixkak, etxe taldeak…) nekazari askeez osatuak izaten ziren. Erregearekin lotura gutxi eta arinak zituzten. Baina multzo bakoitzean berezko buruzagiak sortzen hasi ziren. Agian, ''bagauda'' garaietatik zetozen, eta saldo armatuen agintariak izango ziren.

Herritarrei "babesa" eskaintzen zieten, kanpoko mehatxuen aurka (armen bidez) eta barruko liskarretan (epaiak emanez). Urte eta mendeetan armagizon saldoak antolatuz eta aginduz, buruzagitza hauek egonkortu ziren eta aitengatik semeetara pasatzen hasi ziren, gizarte maila berria sortuz: kapareak<ref>Gaztelaniaz hidalgos, hijosdalgo ("ezerren semeak").</ref>.

Soraluzeko abizen zaharrenek jatorri hau daukate: Mendiola, Bagozkoitia, Unamuno, Txurruka, Arregia, Espilla...

Erregeek, ahulegiak artean, begi onez ikusten zituzten kapareak, erabilgarriak oso. Norberaren lurraldeak bakean mantentzeaz gain, beraien gizon saldoak erregearen esanetara jartzen zituzten eta, noizean behin, dirua (zergak) jaso eta ematen zieten.

Ordainetan, eta batez ere XI. mendetik aurrera, beraien leialtasuna saritzeko (edota erosteko) erregeek hainbat mesede eman zieten kapareei, beti menpekoen kontura: zergak (zuzenak edo zeharkakoak) jasotzeko eskubidea, doako eskulan behartua, kapareen baliabide batzuk erabili eta ordaintzeko premia (errotak, esateko), agintari eta epaileak kapareak izatea... 

Horrela, poliki poliki, kapareak "jauntxoak" bilakatu ziren. Eta mende batzuk geroago, herritar arruntak kapareak bihurtu ziren (''kaparetasun orokorra'').


==Iruñea eta Asturiasen artean==
===Banu Qasitarrak, Iruñea eta Asturias===
714.ko udaberrian Muzaren gudarosteak Ebro ingurura heldu zirenean, Casius ''comes'' hispano-godoa islamdartu zen eta Banu Qasitarren dinastia sortu zuen Tutera inguruan. Lau mende iraun zuen Banu Qasitarren dinastia honek.

Ehun bat urte geroago, eta etsaien aurkako borroka antolatzeko asmoz, Iruñea inguruko noblezia elkartu egin zen eta Eneko Arista hautatu zuten agintari, gerora errege bihurtu zena. Hurrengo urteetan Iruñeko erregeak Lizarraldeaz jabetu ziren; eta 923. urtean, Goi Errioxaren zati handi bat konkistatu ostean, Naiarako erresuma sortu zuten. Handik aurrera erresuma biek errege berbera izan zuten, Iruña eta Naiarako erregea hain zuzen.

Eta mendebaldean Asturias zegoen. Dueroko eskualdea basamortua zenez, musulmanek Araba eta Burgoseko Bureba erabiltzen zituzten Asturias erresuma erasotzeko: lehen sarraldiak 767. urtean hasi ziren, eta azkena 883.koa da. Horregatik, VIII. mendearen erdialdean Alfonso I. erregeak Araba birpopulatu omen zuen, ''marca'' edo muga moduan erabiltzeko: Gauza bera gertatu zen, baina geroago, Enkarterriak eta Bizkaiarekin. Lehen konde arabarraren aipamena 868.koa da, Leylo; eta bigarrena 882.koa, Vigila Ximenez; Bizkaiako lehen kondearen aipamena, Momo, 925.koa da.

==="Inoren lurraldea"===
VIII. eta IX. mendean Soraluze ingurua "inoren lurraldean" geratu zen: Iruñeko erresuma ekialdean, Asturiasekoa mendebaldean eta Banu Qasirarrak hegoaldean.

Orokorrean, eskualde oso txiroa izanik, ez zegoen ondasunik ezta saleroste handirik zergak ezartzeko. Gainera, biztanle gutxikoa zenez, ez zituen soldadu asko sortzen. 

Beraz, Soraluze ingurua (Kantauri aldeko gainontzeko bailaren moduan) ez zen lurralde "erakargarria" erregeek zuzenean eskua hartzeko,   Iruña eta Asturias/ Leon erresumen arteko muga lausoan geratu zen. Nafarroa zela edo Gaztela zela esateak ez du zentzurik, garai hartan ingurua oso pobrea zenez, "inoren eskualdea" ez zen... inguruko erregeen interesen faltaz!

===Iruñako erresumaren hedapena===
X. mendean, Leongo erresumak Asturias ordezkatu zuen. Aldaketa gora-beheratsua izan zen, eta Iruñeko erregeak lanean hasi ziren mendebaldeko mugak zabaltzeko. Esateko, Antso Gartzea I.ak Belaskita alaba ezkontzarazi zuen Bizkaiko Momo kondearekin. Helburua, Bizkaia, Araba, Gaztela… azpian hartzea zen, tartean Soraluze zegoen "inoren lurraldea" ere.

Lan honi esker, XI. mendean Antso III.a Gartzes Nagusiak (1004-1035) bere menpeko lurraldeak hedatu zituen, konkistaz, ezkontzaz edo aliantzaz: 1032.erako, Iruñako, Aragoiko, Sobrarbeko, Ribagorzako, Baskoniako, Gaztelako, Leongo eta Astorgako errege izendatu zuen bere burua. Beraz, sasoi hartan Soraluze ingurua ere bere menpean zegoen.


==Eta ostean, milurte berriko aldaketak==
Gehiago jakiteko, sakatu [[Historia. Milurte berriko aldaketak (eu) | ''hemen'']]


==Erreferentziak==
* La evolucion del hábitat y el poblamiento en el País Vasco durante las Edades Media y Moderna. Álvaro Aragón Ruano (Domitia, 2011).
* Erdi Aroko euskararen historia kanpotik eta barnetik (Historia apur bat). Urtzi Reguero Ugarte (Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo" 2021).

[[Kategoria: Historia]]