«Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    No edit summary
    No edit summary
    (Erabiltzaile berak tartean egindako 17 ekarpen ez dira erakusten)
    1. lerroa: 1. lerroa:
    ::<small>''Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, [[Udala (eu)]]''</small>
    ==Aurrekariak==
    ==Aurrekariak==
    1499ko ordenantzek ezarritako sistema itxia bazen, 1695ko ordenantzek sistema irekiagoa ezarri zuten, itxuraz behintzat... baina aberatsentzat. Herriko %5 aberatsenak udala manejatzen zuen.  
    1695ko ordenantzek Udalako sarrera murriztu zituzten, bakarrik kapare milaristek (noble aberatsek) zuten hautesleak eta hautagaiak izateko eskubidea.
     
    Askotan kontraesan bortitzak sortzen ziren Udalaren betebeharren eta kapare milaristen interesen artean. Nabarmenenak, uzta urriko urteetan: Udalak jakien (garia, okela, ardoa...) kopurua eta prezioak bermatu behar zituen, eta aberatsek nahiago zuten herritik kanpo garstiago saltzea.
     
    Horregatik sortu ziren [[Matxinadak (eu)|matxinadak]]<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herriko_matxinadak_(XVII_-_XIX._mendeak) Euskal Herriko matxinadak]. Wikipedia (euskaraz).</ref>, ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo ''Eskilatxe matxinada'').


    Aberats hauek, milarista izanik, lurrari lotuak zeuden, etxe eta terrenoen jabeak ziren, eta honek kontraesan handiak sortzen zituen. Udalean ari zirenez jakien ardura zuten ("abastos": garia, okela, ardoa, arraina...), herrian nahikoa eta moduko prezioan egotea bere ardura zen. Eta uzta urriko urteetan, komenigarria zen bertako garia bertan saltzea eta kanpotik ekartzea, hau dena prezioak mantenduz.  
    1766 urtean Carlos III erregeak ''auto acordado'' izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).


    Bestaldetik, jabeak zirenez, errentak garitan eta okelatan kobratzen zuten. Eskasia zenean, herrian prezio merketan saldu beharrean nahiago zuten kanpora eramatea salneurri hobeak lortzearren. Milarista denek interes berberak zituztenek, udalak ez zien aurre egiten behar beste.


    Halaxe sortu ziren matxinadak<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herriko_matxinadak_(XVII_-_XIX._mendeak) Euskal Herriko matxinadak]. Wikipedia (euskaraz).</ref>, ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo ''Eskilatxe matxinada'').
    ==''Auto acordado''k ezarritako sistema==
    ===Udalaren osaketa===
    1766 urtea baino lehen Soraluzeko udalbatza bost lagunek osatzen zuten, denak kapare milaristek aukeratuak: alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradorea.


    1766 urtean Carlos III erregeak ''auto acordado'' izenekoa atera zuen, udal batzarretan herri ordezkariak sartzeko (1766/05/05).
    ''Auto acordado''ren arabera, ordituk aurrera beste hiru lagunek hartuko zuten parte Soraluzeko Udalbatzan: herri-diputatu bi<ref>Diputados del común.</ref> eta herri-sindiko bat<ref>Síndico personero del común.</ref>.


    ===Eragina===
    Honekin herritar arrunten ahotsa eta interesak Udalan sartu ziren.


    ==''Auto acordado'' sistema==
    Hasiera batean eguneroko arazoetan, aberatsak vs. pobreak. Baina gero eta gehiago ekonomia inguruan: lur jabeak alde betetik, industrialak (armaginak,gehien bat) bestetik.
    ===Udalaren osaketa===
    1766tik aurrera Soraluzeko udalbatza zortzi lagunek osatzen zuten, lau ''millaristek'' edo aberatsek aukeratuak (alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradorea) eta hiru ''millaristak'' ez zirenek aukeratuak (bi komuneko diputatu eta personen sindikoa).


    Honekin herri xehea sartu zen Udalan, batez ere armagileak.
    Milaristak "diru zaharra" ziren eta lurrari lotuak zeuden, errentak espezietan kobratzen zituztelako, dirutan beharrean. Horregatik, hainbat gaietan ''status quo''ren aldekoak ziren: muga fiskalak, aduanak, Ebro inguruan nahi izaten zuten, Euskal Herrian Gaztelako gari merkea ez sartzeko (eta beraein uztak garestiago saltzeko); elizako zerga zaharrak ere nahiago zituzten (hamarrena<ref>Diezmo.</ref>), errentatik zuzenean ordaintzen zituzten eta.


    ===Aukeraketa===
    Herritar arruntek, uzta urriko urtetan Irunen nahiago zuten muga, Gaztelako gari merkea sartzeko. Eta armagileek ere Ebroko Mirandako muga kentzearen aldekoak ziren, armak Espainiako merkatura zerga barik sartu ahal izateko.
    Hiru kargu berriak gainontzeko bosten moduan aukeratzen ziren. Hau da, irtetzekoak zirenak hiruna hautagai proposatzen zuen, izen bakoitza bere paperean idatzia. Gero, hiru paperak lurrera bota eta ume batek aukeratzen zuen. ¿Seguru?




    ==Sistemaren etenak==
    ==Sistemaren etenak==
    ===Bonapartiarren etena (1811-1813)===
    Sistema honek etenak izan zituen, eta biak ala biak joera liberal aldetik izan ziren.
    Sistema honek etenak izan zituen.
     
    ===Bonapartiarren etena (1808-1813)===
    Lehen etena Jose I Bonaparterekin izan zen. Frantziako errepublikaren moduan, Espainia modu uniformean antolatu nahi izan zuten.


    Lehen etena Jose I-rekin izan zen; Frantziaren moduan, Espainia modu uniformean antolatu nahi izan zuten. Honela, 1810etik hasita, udalak baino ''munizipalitateak'' eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Hautaketa sufragio unibertsalaz egiten zen (25 urtetik gorako gizon guztiek botatzeko eskubidea zuten). Dena dela, sistema honek hiru urte besterik ez zuen iraun, frantses gudarosteak Soraluzetik hanka egin arte, hain zuzen (1813).
    Honela, 1810etik hasita, udalak baino ''munizipalitateak'' eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Karguak aukeratzeko prozedura inoizko zabalena zen: aurreko sistemaren moduan gizonek besterik ez zuten parte hartzen, baina 25 urtetik gorako den-denak onartuta zeuden (ez bakarrik kapare milaristek, eta 30 urtetik gora).


    Dena dela, sistema honek hiru urte besterik ez zuen iraun, frantses gudarosteak Soraluzetik hanka egin arte, hain zuzen (1813).


    ===Hirurteko Liberala (1820-1823)===
    ===Hirurteko Liberala (1820-1823)===
    Bigarren etena 1820 urtean izan zen, Hirurteko Liberala etorri zenean. Orduan ere sufragio unibertsala ezarri zuten. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.
    Bigarren etena 1820 urtean izan zen, Hirurteko Liberala etorri zenean.
     
    Orduan ere sufragio unibertsala ezarri zuten alkatea eta zinegotziak aukeratzeko. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.
     
     
    ==Alkateak (eta beste kargu batzuk)==
    ::{| class="wikitable col1cen col2der col3rig"
      ! width=  "50 px" style="background:Tan" | Urtea
      ! width= "250 px" style="background:Tan" | Alkatea
      ! width= "250 px" style="background:Tan" | Alkateordea
      ! width= "250 px" style="background:Tan" | Sindikoa
      ! width= "250 px" style="background:Tan" | Errejidoreak
    |-
    | 1772 ||  ||  ||  || José de Beiztegui <br> Manuel de Beiztegui
    |-
    | 1773 ||  ||  ||  || Pedro de Leibar
    |-
    | 1776 || José de Iraolabeitia ||  ||  ||
    |-
    | 1778 || Juan Bautista de Aldasoro Unamuno ||  ||  ||
    |-
    | 1779 || José Ignacio de Iraola ||  ||  ||
    |-
    | 1783 || Domingo Ignacio de Ciaran ||  || Antonio de Aguirre Gorostegui ||
    |-
    | 1784 || Joaquín José de Mendiola  ||  || Francisco de Arzamendi        ||
    |-
    | 1785 || Antonio de Iraolabeitia || Joaquin de Azcarai || José de Lasalde || Francisco de Zarandona
    |-
    | 1788 || José Joaquín de Lascurain ||  ||  ||
    |-
    | 1789 || Baltasar de Ibarra ||  ||  ||
    |-
    | 1790 || Joaquín Lorenzo de Lascurain ||  ||  ||
    |-
    | 1791 || Juan Ignacio de Arizaga ||  ||  || Manuel Treviño <br> Baltasar de Ibarra
    |-
    | 1792 || Martin Ignacio de Areizaga <br> Domingo Zarandona ||  ||  || Bernardino de Irigoyen
    |-
    | 1794 ||  ||  ||  || José Manuel de Zarandona
    |-
    | 1796 ||  || José Ignacio de Iraola ||  ||
    |-
    | 1797 ||  ||  ||  || Baltasar de Ibarra
    |-
    | 179. || Juan Andrés de Lasalde  ||  ||  ||
    |-
    | 1802 ||  ||  ||  || Francisco de Lecumberri <br> Domingo de Beiztegui
    |-
    | 1803 || Francisco Martin Aranguren ||  ||  ||
    |-
    | 1809 || José Bernardo de Aldasoro ||  ||  ||
    |-
    | 1815 || Angel de Galarraga ||  ||  ||
    |-
    | 1820 ||  ||  ||  || Domingo de Yrigoyen
    |-
    | 1827 || Ambrosio Maria de Aldasoro ||  ||  ||
    |-
    | 1828 || Ambrosio Maria de Aldasoro ||  ||  ||
    |-
    | 1829 || Ambrosio Maria de Aldasoro ||  ||  ||
    |-
    | 1830 || Fernando J. de Ciarán || Pedro Joaquín de Ciarán ||  || Ambrosio María de Aldasoro
    |-
    | 1829 || Manuel de Guisasola ||  ||  ||
    |}
     
     
    ==Sistemaren ajeak eta bukaera==
    Espainiako Independentzia gerrarekin batera (1808-1814) armagintza tradizionalaren gainbehera etorri zen. Estatuak ez zuen eskaera handirik egiten, eta egitekotan askotan Asturias aldera egiten zituen.
     
    Merkatu berriak bilatzen, armagile txikiak partikularrei saltzera bideratu ziren, baina horretarako Ebroko Mirandako aduana oztopoa zen. Aldi berean, lur jabeak aduana mantendu nahi zuten, Gaztelako gariaren konkurrentzia ekiditzeko.


    Bi taldeak oso desberdinak ziren, herritar arruntak kapare milaristak halako lau ziren eta<ref>Pascual Madozen arabera ([[Diccionario de Madoz (eu) | Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar]]), 1845 urtean 70 milarista ziren, eta 290 herritar arrunt, 360 guztira.</ref> baina Udalan pisu gehiago zuten azken hauek.


    ==Sistemaren ajeak eta bilakaera==
    Beraz, Udalaren barruan bi multzo ziren, "diru zaharra" (lur jabeak, status quo aldekoak) eta industrial berriak (aduanak aldatze zaleak), bakoitza bere interesekin. Ez ziren Soraluzeko Udalan erabaki beharreko arazoak, baina eragina zuten Gipuzkoako Batzar Orokorretarako ordezkariak aukeratzerakoan.
    Oraindik bi multzo, milaristek eta gainontzekoak. Etenek sufragio unibertsala ekarri zuten (liberalismoa).


    Liberalak. Mugak Mirandan, armak gainbehera estatuak, partikularrak Madrilen saltzeko gaizki.
    Gainera, Frantziako Iraultzaren eraginez liberalismoa (eta honekin batera, uniformismoa) gero eta indar handiago hartzen ari zen, eta Foru sistemaren kontra zihoan: aduanak, pase forala...


    Aspalditik foruak gora eta behera, Mirandan edo Irunen. Karlistak Foruak aukeratu zute (taktikoki, berandu, baina foruzale agertu), eta galdu zutenean (1833-1840), liberal foruzaleak lortu zuten "foruak berrestea... erregetzaren batasunaren kaltetan izan ezik".
    Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) karlistak Foruen alde agertu ziren (erabaki taktikoa, berandu hartua, baina foruzale azkenean). Gerra galdu zutenean, liberal foruzaleak lortu zuten Espartero jeneralak "foruak berrestea... erregetzaren batasuna konstituzionalaren kaltetan izan ezik".


    Hasieran ondo, baina Esparterok boterea hartu zuenean, Foru sistema ezabatzen hasi zen. Eta Udal legea (1845) bilakaera baino iraultza izan zen.
    Hurrengo urteetan Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian hainbat Udal Lege izan ziren (1837, 1840, 1845) eta azken honek, Foruak deseuztaturik, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.





    21:12, 15 iraila 2020(e)ko berrikuspena

    Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, Udala (eu)

    Aurrekariak

    1695ko ordenantzek Udalako sarrera murriztu zituzten, bakarrik kapare milaristek (noble aberatsek) zuten hautesleak eta hautagaiak izateko eskubidea.

    Askotan kontraesan bortitzak sortzen ziren Udalaren betebeharren eta kapare milaristen interesen artean. Nabarmenenak, uzta urriko urteetan: Udalak jakien (garia, okela, ardoa...) kopurua eta prezioak bermatu behar zituen, eta aberatsek nahiago zuten herritik kanpo garstiago saltzea.

    Horregatik sortu ziren matxinadak[1], ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo Eskilatxe matxinada).

    1766 urtean Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).


    Auto acordadok ezarritako sistema

    Udalaren osaketa

    1766 urtea baino lehen Soraluzeko udalbatza bost lagunek osatzen zuten, denak kapare milaristek aukeratuak: alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradorea.

    Auto acordadoren arabera, ordituk aurrera beste hiru lagunek hartuko zuten parte Soraluzeko Udalbatzan: herri-diputatu bi[2] eta herri-sindiko bat[3].

    Eragina

    Honekin herritar arrunten ahotsa eta interesak Udalan sartu ziren.

    Hasiera batean eguneroko arazoetan, aberatsak vs. pobreak. Baina gero eta gehiago ekonomia inguruan: lur jabeak alde betetik, industrialak (armaginak,gehien bat) bestetik.

    Milaristak "diru zaharra" ziren eta lurrari lotuak zeuden, errentak espezietan kobratzen zituztelako, dirutan beharrean. Horregatik, hainbat gaietan status quoren aldekoak ziren: muga fiskalak, aduanak, Ebro inguruan nahi izaten zuten, Euskal Herrian Gaztelako gari merkea ez sartzeko (eta beraein uztak garestiago saltzeko); elizako zerga zaharrak ere nahiago zituzten (hamarrena[4]), errentatik zuzenean ordaintzen zituzten eta.

    Herritar arruntek, uzta urriko urtetan Irunen nahiago zuten muga, Gaztelako gari merkea sartzeko. Eta armagileek ere Ebroko Mirandako muga kentzearen aldekoak ziren, armak Espainiako merkatura zerga barik sartu ahal izateko.


    Sistemaren etenak

    Sistema honek etenak izan zituen, eta biak ala biak joera liberal aldetik izan ziren.

    Bonapartiarren etena (1808-1813)

    Lehen etena Jose I Bonaparterekin izan zen. Frantziako errepublikaren moduan, Espainia modu uniformean antolatu nahi izan zuten.

    Honela, 1810etik hasita, udalak baino munizipalitateak eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Karguak aukeratzeko prozedura inoizko zabalena zen: aurreko sistemaren moduan gizonek besterik ez zuten parte hartzen, baina 25 urtetik gorako den-denak onartuta zeuden (ez bakarrik kapare milaristek, eta 30 urtetik gora).

    Dena dela, sistema honek hiru urte besterik ez zuen iraun, frantses gudarosteak Soraluzetik hanka egin arte, hain zuzen (1813).

    Hirurteko Liberala (1820-1823)

    Bigarren etena 1820 urtean izan zen, Hirurteko Liberala etorri zenean.

    Orduan ere sufragio unibertsala ezarri zuten alkatea eta zinegotziak aukeratzeko. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.


    Alkateak (eta beste kargu batzuk)

    Urtea Alkatea Alkateordea Sindikoa Errejidoreak
    1772 José de Beiztegui
    Manuel de Beiztegui
    1773 Pedro de Leibar
    1776 José de Iraolabeitia
    1778 Juan Bautista de Aldasoro Unamuno
    1779 José Ignacio de Iraola
    1783 Domingo Ignacio de Ciaran Antonio de Aguirre Gorostegui
    1784 Joaquín José de Mendiola Francisco de Arzamendi
    1785 Antonio de Iraolabeitia Joaquin de Azcarai José de Lasalde Francisco de Zarandona
    1788 José Joaquín de Lascurain
    1789 Baltasar de Ibarra
    1790 Joaquín Lorenzo de Lascurain
    1791 Juan Ignacio de Arizaga Manuel Treviño
    Baltasar de Ibarra
    1792 Martin Ignacio de Areizaga
    Domingo Zarandona
    Bernardino de Irigoyen
    1794 José Manuel de Zarandona
    1796 José Ignacio de Iraola
    1797 Baltasar de Ibarra
    179. Juan Andrés de Lasalde
    1802 Francisco de Lecumberri
    Domingo de Beiztegui
    1803 Francisco Martin Aranguren
    1809 José Bernardo de Aldasoro
    1815 Angel de Galarraga
    1820 Domingo de Yrigoyen
    1827 Ambrosio Maria de Aldasoro
    1828 Ambrosio Maria de Aldasoro
    1829 Ambrosio Maria de Aldasoro
    1830 Fernando J. de Ciarán Pedro Joaquín de Ciarán Ambrosio María de Aldasoro
    1829 Manuel de Guisasola


    Sistemaren ajeak eta bukaera

    Espainiako Independentzia gerrarekin batera (1808-1814) armagintza tradizionalaren gainbehera etorri zen. Estatuak ez zuen eskaera handirik egiten, eta egitekotan askotan Asturias aldera egiten zituen.

    Merkatu berriak bilatzen, armagile txikiak partikularrei saltzera bideratu ziren, baina horretarako Ebroko Mirandako aduana oztopoa zen. Aldi berean, lur jabeak aduana mantendu nahi zuten, Gaztelako gariaren konkurrentzia ekiditzeko.

    Bi taldeak oso desberdinak ziren, herritar arruntak kapare milaristak halako lau ziren eta[5] baina Udalan pisu gehiago zuten azken hauek.

    Beraz, Udalaren barruan bi multzo ziren, "diru zaharra" (lur jabeak, status quo aldekoak) eta industrial berriak (aduanak aldatze zaleak), bakoitza bere interesekin. Ez ziren Soraluzeko Udalan erabaki beharreko arazoak, baina eragina zuten Gipuzkoako Batzar Orokorretarako ordezkariak aukeratzerakoan.

    Gainera, Frantziako Iraultzaren eraginez liberalismoa (eta honekin batera, uniformismoa) gero eta indar handiago hartzen ari zen, eta Foru sistemaren kontra zihoan: aduanak, pase forala...

    Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) karlistak Foruen alde agertu ziren (erabaki taktikoa, berandu hartua, baina foruzale azkenean). Gerra galdu zutenean, liberal foruzaleak lortu zuten Espartero jeneralak "foruak berrestea... erregetzaren batasuna konstituzionalaren kaltetan izan ezik".

    Hurrengo urteetan Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian hainbat Udal Lege izan ziren (1837, 1840, 1845) eta azken honek, Foruak deseuztaturik, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.


    Erreferentziak

    1. Euskal Herriko matxinadak. Wikipedia (euskaraz).
    2. Diputados del común.
    3. Síndico personero del común.
    4. Diezmo.
    5. Pascual Madozen arabera ( Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar), 1845 urtean 70 milarista ziren, eta 290 herritar arrunt, 360 guztira.