«Errabaleko ospitalea (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

00:12, 12 urria 2018(e)ko berrikuspena

Izena

Hirutasun Santuaren ospitalea edo hospital de la Santísima Trinidad

Ospitalea pobreak aterpetzeko sortu zen, bai herrikoak zein kanpoko eskale edota erromesak. Kutsaduren beldurrez, gaixoak oso gutxitan hartzen zituen. Esateko, legendunak Elgoibarrera bidaltzen zituzten, eta izurriteak zirenean gaixoak beren etxeetan gordetzen ziren, edo inguruko ermitetan biltzen ziren. Izatez, inguruko herrietako ospitaleen kontura txiroen joan-etorri asko izaten zen: Eibar, Elgoibar, Bergara...

Kokapena

Mota honetako erakundeak hiriko harresietatik kanpo eta errepide edo galtzada nagusi baten ondoan egoten ziren, eta Soraluzeko ospital zaharra ez zen salbuespena izan, Errabal kalean^[1] zabaldu zutelako, errepidea eta ibaiaren artean, gaur egungo Errabal kaleko 18. zenbakiaren parean.

Azalpena

Errepidetik begiratuta, ezkerrean ibairako pasabidea zegoen, gaur arte oraindik gorde dena; eta eskuman baratza, Uribarri etxeraino^[2] iristen zena.

Barruko azalpena, Merzedariak ehun urte Soraluzen liburuan^[3] jasotzen den moduan:

Goian zegoen lehenengo solairuko ate nagusira joateko, harlanduzko eskailera igo behar zen. Horrez gainera, bazeukan "sobrado" edo ganbara ere, eta goiko solairu hartan zegoen bertan babesten zirenen logela. Lehenengo solairuan zeuden egon ospitalezainen oheak, sukaldea, "troje" edo aletegiak, arropak gordetzeko "kutxak”, etab. Solairu horretan zeuden, bestalde, eraikinak zeuzkan leiho bakarrak; bat, errekari begira, eta beste bi, aurreko aldean.

Hirutasun Santuaren Ospitaleak bederatzi ohe zeuzkan babestuentzako, eta ohe bakoitzak lumazko koltxoia eta burukoa, izarak eta ohazalak zituen; azken horiek, bestalde, uste baino maizago aldatzen ziren, gaixotasun kutsakorrak zirela eta, oso kezkatuta bizi zirelako. Horretarako, bertako linuarekin edo itsasoz ekarritakoarekin egindako ehuna erabiltzen zuten: "lienzo de la tierra" edo "de la mar"; batez ere Herbehereetatik zetorren ehun hori eta "anseia" deitzen zioten. Izara eta estalki horiei ("uazalak"), kotoizko gurutze bat josten zieten, Ospitalekoak zirela adierazteko; hiriko jostunak aritzen ziren lan horretan, eskuzabaltasun osoz.

Historia

Lehengo aipamenak 1.517ko maiatzekoak dira.

Dena dela, ospitalea hori baino askoz zaharrago omen zen. 1695eko uztailaren 4an Bernardo de la Mata Kalagorriko kalonjeak idatzi zuenez: aginduta, ziurtatutakoak: ...ez liburu zaharrean, ez eta aipatutako ospitaleko paperetan, ez da adierazten nork eta noiz egin zuen, ez eta haren fundazioa eta antzinatasuna ere.

1.659ko abuztuaren lehen egunetan lau etxe erre ziren Errabalean, eta suak ospitaleari ere eragin zion. Kalteak konpontzeko tabernan saltzen zen azunbre-ardo bakoitzari lau marabediko zerga jarri zioten.

1.695 urtean ospitalea oso egoera txarrean zegoen. Udalak idazten zuenez: bertan ezin delako modu onean apaizik bizi izaten jarri, ez eta altarerik ipini ere, zeren eta ia erortzekotan aurkitzen baita, eta, guztiz jakinekoa eta publikoa denez, etxe zaharra eta lurzoru gutxikoa izanik, konponketa asko behar baitu....

Horregatik, urte hartan bertan ospitale berria zabaldu zuten Errekalde kalean, 1. zenbakian, gerora Ospital zaharra izenez ezagutu zena.

Antolakuntza

Udalak maiordomoa^[4] edo etxezaina izendatzen zuen urtero^[5].

Kontuak eramateaz gain, arauen betebeharraz arduratzen zen: osasun onean zeuden pobreak ezin ziren gehiegitan gelditu bertan lotan, erlijiorako atxikimendua eta portaera itxurosoa eskatu behar zitzaizkien babestuei, arloteek eta gaizkileek ezin zuten sorospenik jaso, etab.

Egunerokotasunerako bi ospitalezain^[6] ziren, senar-emazteak. Ordaintzeko, Udalak urtero-urtero izendatzen zuen diru kopurua. Beren lana, Mertzedariak ehun urte Soraluzen liburuaren arabera:

...zentroan babesten zirenak behar bezala zaintzea eta garbiketa-lan orokorrak egitea zen; horretarako, egoera hobezinean eduki behar izaten zituzten oheak, eta pobreen lapikoan egin behar zuten eguneroko janaria. Lapiko hori kobrezko galdara kirtendun bat zen, eta hamabi librako edukiera zeukan; dena den, ospitalezainek lapikokoak prestatzeko erabiltzen zuten ontziari topiña deitzen zioten herri-hizkuntzan: metalezko eltzea zen, konkortua, goiko tapa zeukan, eta sarritan konpondu behar izaten zen, ziurrenik metal arinarekin eginda zegoelako.

Era berean, arropak, izarak, etab. ospitalezainek garbitu behar izaten zituzten. Lisiba egiteko, "piba" edo zurezko upela erabiltzen zuen ospitalezainek, emazteak alegia; upel hori etzanda eta lurrari lotuta zegoen, eta goiko zatia ebakitzen zitzaion. Ospitalean ematen zen jatekoa ez zen herri xeheak jaten zuenaren oso desberdina.

Ogia, haragia (behikia edo aharikia) eta urdaia ziren oinarrizko elikagaiak; eta horiekin, esnea eta esnekiak (gazta, etab.), arraultzak, eztia eta garaiko elikagaiak (gaztainak, intxaurrak, pikuak, etab.) izaten ziren dietaren osagaiak. Edateko, aldiz, ura eta sagardoa, erreferentzia asko egiten baitira Ospitalearen beheko solairuan sagardoa gordetzeko upel handiari buruz: cuba grande de envasar sidra.

Udalak emandako diruaz gain, ospitaleko gastuak finantziatzeko hiru bide izaten ziren nagusiak: testamentuetan lagatakoak, parrokian igande jakin batzuetan batzen zena eta isilpeko ekarpenak. Diruaz gain, oso garrantzitsuak ziren ondasun higiezinak (gaztainadiak, hariztiak, lursailak...) eta maileguen interesen lagapenak, ospitalerako urteroko sarrerak sortzen zituztelako.

Erreferentziak

↑ Izan ere, herriko harresietatik kanpo egoteak eman dio izena Errabal kaleari (arabierazko ar-rabadetik).
↑ XVI mende bukaeran Erregetxe zaharra bilakatu zena.
↑ Merzedariak ehun urte Soraluzen. Javier Elorza (Soraluzeko Udala 1995).
↑ ...haren errentak etxezainak banatzen dituela, eta herriko alkateak eta apaizek egiten dutela pagamendua, ospitaleko patroi bakarrak direnez ("que la distribuzión de las rentas del mismo corren a cuenta del Maiordomo, con libramiento de los señores Alcalde y Curas de esta villa como Patronos únicos de él"). Bernardo de la Mata Kalagorriko kalonjearen aginduak.
↑ XVI. mendean bi aukeratzen ziren.
↑ Gazteleraz hospitaleros.

[1] Izan ere, herriko harresietatik kanpo egoteak eman dio izena Errabal kaleari (arabierazko ar-rabadetik).

[2] XVI mende bukaeran Erregetxe zaharra bilakatu zena.

[3] Merzedariak ehun urte Soraluzen. Javier Elorza (Soraluzeko Udala 1995).

[4] ...haren errentak etxezainak banatzen dituela, eta herriko alkateak eta apaizek egiten dutela pagamendua, ospitaleko patroi bakarrak direnez ("que la distribuzión de las rentas del mismo corren a cuenta del Maiordomo, con libramiento de los señores Alcalde y Curas de esta villa como Patronos únicos de él"). Bernardo de la Mata Kalagorriko kalonjearen aginduak.

[5] XVI. mendean bi aukeratzen ziren.

[6] Gazteleraz hospitaleros.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 ==Izena==
 ''Hirutasun Santuaren ospitalea'' edo ''hospital de la Santísima Trinidad''
+Ospitalea pobreak aterpetzeko sortu zen, bai herrikoak zein kanpoko eskale edota erromesak. Kutsaduren beldurrez, gaixoak oso gutxitan hartzen zituen. Esateko, legendunak Elgoibarrera bidaltzen zituzten, eta izurriteak zirenean gaixoak beren etxeetan gordetzen ziren, edo inguruko ermitetan biltzen ziren. Izatez, inguruko herrietako ospitaleen kontura txiroen joan-etorri asko izaten zen: Eibar, Elgoibar, Bergara...
@@ 10. lerroa: / 12. lerroa: @@
 Errepidetik begiratuta, ezkerrean ibairako pasabidea zegoen, gaur arte oraindik gorde dena; eta eskuman baratza, [[Uribarri dorretxea (eu)|Uribarri etxeraino]]<ref>XVI mende bukaeran [[Erregetxe zaharra (eu)|Erregetxe zaharra]] bilakatu zena.</ref> iristen zena.
-Barruko azalpena, ''Mertzedariak ehun urte Soraluzen'' liburuan<ref>[[Mertzedariak ehun urte Soraluzen (eu) | Mertzedariak ehun urte Soraluzen]]. Javier Elorza (Soraluzeko Udala 1995).</ref> jasotzen den moduan:
+Barruko azalpena, ''Merzedariak ehun urte Soraluzen'' liburuan<ref>[[Merzedariak ehun urte Soraluzen (eu) | Merzedariak ehun urte Soraluzen]]. Javier Elorza (Soraluzeko Udala 1995).</ref> jasotzen den moduan:
 ::Goian zegoen lehenengo solairuko ate nagusira joateko, harlanduzko eskailera igo behar zen. Horrez gainera, bazeukan "sobrado" edo ganbara ere, eta goiko solairu hartan zegoen bertan babesten zirenen logela. Lehenengo solairuan zeuden egon ospitalezainen oheak, sukaldea, "troje" edo aletegiak, arropak gordetzeko "kutxak”, etab. Solairu horretan zeuden, bestalde, eraikinak zeuzkan leiho bakarrak; bat, errekari begira, eta beste bi, aurreko aldean.
@@ 17. lerroa: / 19. lerroa: @@
 ==Historia==
-Lehengo aipamenak
+Lehengo aipamenak 1.517ko maiatzekoak dira.
+Dena dela, ospitalea hori baino askoz zaharrago omen zen. 1695eko uztailaren 4an Bernardo de la Mata Kalagorriko kalonjeak idatzi zuenez: aginduta, ziurtatutakoak: ''...ez liburu zaharrean, ez eta aipatutako ospitaleko paperetan, ez da adierazten nork eta noiz egin zuen, ez eta haren fundazioa eta antzinatasuna ere.''
+.659ko abuztuaren lehen egunetan lau etxe erre ziren Errabalean, eta suak ospitaleari ere eragin zion. Kalteak konpontzeko tabernan saltzen zen azunbre-ardo bakoitzari lau marabediko zerga jarri zioten.
-Sorospen eta laguntzarako zentro hori Kontzejuak babesten zuen, eta dokumentuetan ageri diren lehenengo erreferentziak 1517ko maiatzekoak dira.
+.695 urtean ospitalea oso egoera txarrean zegoen. Udalak idazten zuenez: ''bertan ezin delako modu onean apaizik bizi izaten jarri, ez eta altarerik ipini ere, zeren eta ia erortzekotan aurkitzen baita, eta, guztiz jakinekoa eta publikoa denez, etxe zaharra eta lurzoru gutxikoa izanik, konponketa asko behar baitu...''.
-Lehen aipatu badugu ere, gure herriko Ospitale haren sorrerako oroimena galduta zegoela sendesteko, balio beza 1695eko uztailaren 4an, astelehena, Bernardo de la Mata Kalagorriko kalonjeak aginduta, ziurtatutakoak: "que no consta en el libro viejo ni en los papeles del dicho Ospital por quién y quándo se hizo, su fundazión y su antigüedad" [ez liburu zaharrean, ez eta aipatutako ospitaleko paperetan, ez da adierazten nork eta noiz egin zuen, ez eta haren fundazioa eta antzinatasuna ere]; horren ondoren hau baieztatzen da:
+Horregatik, urte hartan bertan ospitale berria zabaldu zuten Errekalde kalean, 1. zenbakian, gerora ''Ospital zaharra'' izenez ezagutu zena.
@@ 35. lerroa: / 41. lerroa: @@
 ::Ogia, haragia (behikia edo aharikia) eta urdaia ziren oinarrizko elikagaiak; eta horiekin, esnea eta esnekiak (gazta, etab.), arraultzak, eztia eta garaiko elikagaiak (gaztainak, intxaurrak, pikuak, etab.) izaten ziren dietaren osagaiak. Edateko, aldiz, ura eta sagardoa, erreferentzia asko egiten baitira Ospitalearen beheko solairuan sagardoa gordetzeko upel handiari buruz: ''cuba grande de envasar sidra''.
+Udalak emandako diruaz gain, ospitaleko gastuak finantziatzeko hiru bide izaten ziren nagusiak: testamentuetan lagatakoak, parrokian igande jakin batzuetan batzen zena eta isilpeko ekarpenak. Diruaz gain, oso garrantzitsuak ziren ondasun higiezinak (gaztainadiak, hariztiak, lursailak...) eta maileguen interesen lagapenak, ospitalerako urteroko sarrerak sortzen zituztelako.
-Erakundeak finantzaketa lortzeko, hiru bide izaten zituen:
-a)	Hil aurreko testamentuen bitartez jasotako legatuak edo dohaintzak, bai dirutan zein gauzatan emanda.
-b)	Parrokiako elizan igande jakin batzuetan batzen zen limosna orokorra.
-c)	Ongile anonimoek egindako ekarpenak, bai dirutan zein jenerotan.
-Dohaintza batzuk —batez ere ondasun higiezinak (gaztainadiak, hariztiak, lursailak, etab.) eta maileguen interesen lagapenak oso ziren garrantzitsuak, jareindako ondasunetatik zetozen errentak hartzen zituelako Ospitaleak.
-Jendea hartzeko arauei dagokienez, Hirutasun Santuaren Ospitaleak pobreak jasotzen zituen, eta noizean behin baino ez zituen gaixoak hartzen; eta hori ere, gaixotasuna kutsakorra ez zenean, ezin baitziren bertan geratu halako egoeretan. Beraz, legen edo lepraren kasuetan -gaixotasun arrunta zen garai hartan-, Elgoibarko San Lazaro Ospitalera eramaten zituzten gaixoak; eta izurria edo antzeko gaixotasun endemikoak zituztenak etengabeko isolamenduan egoten ziren, bai beren etxeetan, bai eskumeneko ermitetan. Horietakoa zen, adibidez, Martiri Santuen ermita (garai haietan "Hernizketako San Medel eta San Meteri" izenez ezagutzen zen, eta gaur egun San Martzial deitzen zaio); XVI. mendean gaixo batzuk bertan egon ziren berrogeialdia betetzen.
-Beraz, askotan leku batetik bestera eramaten zituzten babestuak, Ospitalearen kontu-liburuan ikus daitekeenez. Adibidez, 1684 eta 1692 bitarteko aipamen hauek hartu ditugu liburu horretatik :
-•	Se han gastado 20 reales en llevara cinco enfermos pobres a las villas de Vergara y Eybar. [20 erreal gastatu dira Bergara eta Eibarko hirietara bost gaixo pobre eranmteko]
-•	Pagué 6 reales al criado de Juan de Eyzaga por llevar a un pobre en carro a Eybar. [6 erreal ordaindu dizkiot Juan de Eizagaren morroiari, pobre bat gurdian Eibarrera eramatearren]
-•	Pagué 54 reales a Domingo de Aguirre por nueve días que se ocupó con su yunta de bueyes en llevar diferentes pobres a diferentes lugares. [54 erreal ordaindu nizkion Domingo de Agirreri, idiekin pobreak hainbat lekutara eramaten bederatzi egun eman zituelako]
-•	Pagué 4 reales a un hombre que vino desde Vergara con quatro pobres y llevó de buelta a otros dos que havía en este ospital. [4 erreal ordaindu nizkion Bergaratik lau pobrerekin etorri eta ospitale honetan zeuden beste bi eraman zituen gizon bati]
-Garai hartan kopuru horiek benetan balio zutena zenbat zen jakiteko, egunero kontsumitzen ziren produktuen kostuarekin alderatuko ditugu . Adibidez, oilasko on batek erreal bat balio zuen; ostatuan egiten zen jatorduak, haragi eta ardoarekin, erreal bi; zapata-pare bat osorik konpontzeak, erreal bat; libra bat txokolatek, sei erreal; peoi baten eta ofizial baten lanak, bai harginarenak zein arotzarenak, eguneko hiru eta lau erral, hurrenez hurren, etab.
-Babestuak eraman eta ekartzeko gurdia erabiltzen zen, idiek tiratuta, edo bestela, astakume edo asto gainean; dena den, leran ere eramaten zituzten ("en rastra", beren esanera). Lera hori hesolaz eta egurrez egindako euskarri bat zen; bertan bidaiaria jarri eta lotu egiten zuten, eta idiek tatarrean eramaten. Eibar edo Elgoibarrera pobreak eramaten sei erreal ordaintzen zen, eta Bergarara egindako zerbitzuak, ostera, lau besterik ez. Gaur egungo ikuspegitik arraroa izan daiteke, Bergarako hirira distantzia luzeagoa dagoelako beste bietara baino, baina desberdintasun horren arrazoia hauxe zen: Deba Garaira zihoan errepidea ibaiaren ertzetik pasatzen zen, oztopo aipagarririk gabe; Eibarra joateko antzinako galtzada, berriz, gure udalerritik pasatzen zen, baina Sagar-Erreka ingurutik, orduko idazkerari jarraituz hitzez hitz "Ugarroagaco-videcuruzia" deitzen zioten lekutik, Irureko plaza txikiraino, Zabale, Iraolabeitia eta Iraola baserrietatik pasatuz, hau da, mendiko bideetatik. Beste hainbeste gertatzen zen Elgoibarko errepidearekin, Ezoziko harana pasatzeko, punturik altuenera jo behar izaten zelako, Iturbetik igaro eta gero Elgoibarko Azkueko San Bixenteren ermitarantz jaitsi (gaur egun San Roke), eta hortik kaleartera sartzeko.
-Era guztietako gora-beherak izan zituen Ospitale zaharrak; 1659ko abuztuaren lehen egunetan gertatutakoa adibidez: Udalak "trató sobre las cosas que se han quemado en el arrabal de la villa y el daño que este yncendio ha tenido en el Ospital, que se ha escapado por milagro de Dios después de averse encendido, aviéndose quemado quatro casas al dicho Ospital contiguas y decretaron que en primer lugar se acuda al reparo necesario de la dicha casa del Ospital, que se ha descalabrado con el dicho yncendio, del dinero de la sisa de los quatro maravedís de cada azumbre de vino que se benden en la taberna... "  [hiriko errebalean erretako gauzei buruz hitz egin zuen, eta sute horrek ospitalean egindako kalteari buruz, zeina Jainkoaren mirariari esker salbatu baita suak harta ondoren; ospitalearen ondoko lau etxe erre eta gero; eta, lehenengo eta behin, aipatutako ospitalearen eraikinari egin beharreko konponketa egiten erabaki zuten, sutea dela eta hondamena jasan baitu; horretarako, tabernan saltzen den azunbre-ardo bakoitzagatik lau marabedi ebatsita batzen den diruarekin ordainduko da...]
-Baina XVII. mendeko azken bost urteetan etorri zen Ospitalearen behin-betiko gainbehera, eta orduan amatatu ziren bere argiak, Kontzejuak ixtea erabaki zuenean, hain zuzen, "en el mismo no ay disposición para acomodar con decencia un sacerdote ni poner un altar y estar amenazando ruina y con necesidad de muchos reparos por ser, como es notorio y público, casa vieja y de poco suelo..."  [bertan ezin delako modu onean apaizik bizi izaten jarri, ez eta altarerik ipini ere, zeren eta ia erortzekotan aurkitzen baita, eta, guztiz jakinekoa eta publikoa denez, etxe zaharra eta lurzoru gutxikoa izanik, konponketa asko behar baitu...]
 ==Erreferentziak==