View source for Olak, errotak eta zentralak (eu)

==Azalpen orokorrak==
Beste toki askoren moduan, Soraluzen ere ura ustiatzeko hainbat errota eraiki zituzten. Lurra lantzerakoan orografiak asko laguntzen ez badu ere (ikus [[Soroetako mugak Soraluzen (eu)|Soroetako mugak Soraluzen]]), herriko aldapek berebiziko indarra ematen diote urari, beren ustiaketa lagunduz.

Errota izena latinezko ''rota'' berbatik dator; hau da, errobera. Soraluzeko kasuan urak eragindako erroberak ziren, ur-errotak. Aintzinean beste bi izen ere erabili izan dira Soraluzen: bolua edo boluna ([[Agarrebolu baserria (eu)|Agirre boluna]], esateko) eta igera, iparraldeko ''ehiera''ren parekoa ([[Igareta errota (eu) | Igareta]]).

Aspaldiko izen horietaz gain, errotek beste izenak hartu dituzte ustiatzeko moduaren arabera: ogi errotak (errotarriak mugiaraztzen laboreak apurtzeko), olak, burdinolak, barrenak, sutegiak (mailuak gora eta behera erabiltzen), pilak edo batanak (mailuak lihoa estuzeko erabiliz), zentralak (turbinak mugitzen indarra sortzeko)...

Soraluzeko errota askok erabilera bat baino gehiago izan dituzte, batetik bestera pasatzen garaiko interesen arabera. Gainera, izen aldaketak direla eta, ezin daiteke baztertu sarrera honetan jasotako errota batzuk bi aldiz agertzea, baina izena aldatuta.


==Ogi errota zaharrak==
Soraluzeko Artxibo Historikoaren agiri zaharrenak XVI. mende hasierakoa izanik, gutxi dira aurreko mendeetako berriak. Hala ere, bertan agertzen diren aipamenei kasu eginda, ogi errota batzuen aztarnak topa daitezke.

Udalak [[Igareta errota (eu)|Igareta]] errotaren erdia 1476. urtean saldu zuen. Beraz, errota zaharragoa da, XV. edo XIV. mendekoa seguruena.

Bost urte lehenago Domenja Loiolakoa [[Igarate etxea (eu)|Igaraten]] jaio zen, epailearen aurrean aitortu zuen moduan: ''1471.ean Igerateko errotan jaio eta anai-arrebekin bizi zela, azken hauek errentan izan zutela orain dela zortzi urte arte''.

[[Arkaitz baserria (eu)|Arkaitzeko]] errotari XVI. mende hasieran ''Igueraçaarraga'' esaten zioten (Iguera = errota + çaarra = zaharra + aga). Beraz, hau ere XV. edo XIV. mendekoa izango zen, zaharragoa ez bazen.

[[Agarreburu baserria (eu)|Agirreboluna]] ere 1515.eko Soraluzeko bideen azalpenean agertzen da: ''...Agirre errekara doana, erreka horreran dagoen errota ondoan...''. Pentsatzekoa da aurreko mendetakoa izatea.

Azkenik, [[Alzubiaga errota (eu)|Alzubiagaren]] berriak 1543.ekoak dira, jabeek alokatu zutenekoa bertan barrena jartzeko. Baina izen zaharrek (''Aurteingo-Yguerea'' eta ''Aurtengo-bolua'') askoz zaharragoa dela adierazten dute.

Honek ez du esan nahi besterik ez zirenik, baina bai hemen jasotakoak.

{{#display_map:
   43.169944, -2.404555~[[Agarreburu baserria (eu)   | Agirre boluna]];
   43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu)  | Aurteingo Yguerea]];
   43.177970, -2.420517~[[Igarate etxea (eu)         | Igarate]];
   43.176083, -2.414286~[[Igareta errota (eu)        | Igareta]];
   43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu)         | Olea]];
   43.169131, -2.406169~[[Arkaitz baserria (eu)      | Ygueraçaarraga]]
   |type=earth |height=800px |width=1000px
}}


==Olak==
Alboko herriekin konparatuz, Soraluzek badu alde honetatik berezitasuna. Esandako moduan, nekazaritzandako aukera larregi ematen ez zuenez, bertakoek industriari ekin zioten. Eta industriak ezer behar badu, indarra da.

XV. mende bukaeran hasi eta XVI. mendean burdingintza eta, batez ere, armagintzaren loraldia izan zen Soraluzen. Hasiera batean bigarren urratseko burdinolak eta sutegiak sortuz<ref>Burdinola nagusiek burdin mea totxo handitan bihurtzen zuten, bigarren mailako burdinolek (''ferrería sotil'') totxo hauek mehetu eta luzatu egiten zuten, eta sutegiek, berriz, azken produktuak landu: arma zuriak lehen eta suzko armak gero (ikus [[Armak eta lanabesak (eu)|Armak eta lanabesak]]).</ref>, eta gero barrenak eraikitzen. 

Hauek mugitzeko, batzuetan aurreko errotak erabili zituzten, bi erabilera uztartuz: arkabuzak eta mosketeak zulatzeaz gain (barrenak), laboreak apurtzeko ere erabiltzen zituzten (ogi-errotak); esateko, [[Malmero errota (eu)| Igareta]] errota. Baina orokorrean berriak egin zituzten, hauetako bakarren batek, [[Olabarrena (eu) | Ybaiçabal/ Olabarrena]], lan bikoitza ere egiten zuela.

Batez ere bi ingurutan agertu ziren olak, Sagar-errekan ([[Mutxaneko etxe zarra (eu) | Sagarraga]], [[Barrena baserria (eu) | ''barrena zaarra'']], [[Errotabarri baserria (eu) | Arçubiaga/ Ertaingo Yguerea]], [[Igarate etxea (eu) | Igarate]], [[Olabarrena (eu) | Ybaiçabal/ Olabarrena]]) eta Olean ([[Olea baserria (eu) | Olea]] bera, [[Arkaitz baserria (eu) | Ygueraçaarraga/ Arkaitz]], [[Agarreburu baserria (eu) | Agirre boluna]], [[Txitxirriketa ola (eu) | Txitxirriketa]] eta [[Bolu errota (eu) | Bolu/ Egotza]]). Herriko erdigunean, berriz, [[Malmero errota (eu)| Igareta]] errota ''ferreria sotil'' bihurutu zuten lehen, eta aurki barrena erantsi zioten; eta oso gertu [[Etxaburueta errota (eu)|Etxaburueta errota]].

Gainera, Sagar-erreka bailaran baina Soraluze udalerritik kanpo [[Olakorta erreka (eu)|Olakorta]], [[Bolinegi erreka (eu)|Bolinegi]] eta Gastandola izeneko errekak badira, eta Ibarrola baserria ere. Izenengatik olak edota errotak izandakoak aurretik.

{{#display_map:
   43.169944, -2.404555~[[Agarreburu baserria (eu)   | Agarreburu]];
   43.169131, -2.406169~[[Arkaitz baserria (eu)      | Arkaitz]];
   43.174978, -2.421945~[[Barrena baserria (eu)      | Barrena zaarra]];
   43.161751, -2.399542~[[Bolu errota (eu)           | Bolu/ Egotza]];
   43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu)  | Alzubiaga]];
   43.177970, -2.420517~[[Igarate etxea (eu)         | Igarate]];
   43.176083, -2.414286~[[Igareta errota (eu)        | Igareta]];
   43.171784, -2.426140~[[Mutxaneko etxe zarra (eu)  | Sagarraga]];
   43.177672, -2.418547~[[Olabarrena (eu)            | Ybaizabal]];
   43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu)         | Olea]];
   43.169582, -2.405172~[[Txitxirriketa ola (eu)     | Txitxirriketa]]
   |type=earth |height=800px |width=1000px
}}


==Ogi errotak==
XVIII. mendean artoa erabat zabaldu zen kantauri isurialdean. Garia era arto txikia baino askoz emankorragoa, nekazaritza garai oparoak izan zituen: baserri berriak sortu ziren, eta zaharretan bizilagun gehiago bizi ziren, emigratzeko premia jeitsi zela. Baina orduko errotak honenbeste arto apurtzeko gauza ez zirenez, errota berriak egin behar izan zituzten.

Garai honetakoak izango dira, segururena [[Armendia errota (eu)|Armendia errota]], [[Errotazar baserria (eu)|Errotazar]], [[Atziolatza Barri baserria (eu)|Atziolatza Barri]], [[Iraolabeitia baserria (eu)|Iraolabeitako errota]], [[Beko errota (eu)|Beko errota]]...

Hurrengo mendean, armagintzaren beherakadarekin batera, hainbat ola errota bihurtu zituzten, bere lana nekazaritzara bideratuz: [[Errotabarri baserria (eu)|Errotabarri]], [[Olea baserria (eu)|Olea]] eta [[Bolu errota (eu)|Bolu/ Egotza]] esate baterako.

XX. mendean ere [[Ozuma errota (eu)|Ozuma]] eta [[Iturbe Zar errota (eu)|Iturbe Zar]] errotak sortu zituzten. 

{{#display_map:
   43.169944, -2.404555~[[Agarreburu baserria (eu)       | Agarreburu]];
   43.182799, -2.418974~[[Armendia errota (eu)           | Armendiako errota]];
   43.176778, -2.392333~[[Atziolatza Barri baserria (eu) | Atziolatza Barri]];
   43.174978, -2.421945~[[Barrena baserria (eu)          | Barrena]];
   43.169647, -2.404807~[[Agarrebeko errota (eu)         | Agarrebeko errota]];
   43.161751, -2.399542~[[Bolu errota (eu)               | Bolu mugarria]];
   43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu)      | Errotabarri]];
   43.175065, -2.407668~[[Errotazar baserria (eu)        | Errotazar]];
   43.177970, -2.420517~[[Igarate baserria (eu)          | Igarate]];
   43.182120, -2.429683~[[Iraolabeitia baserria (eu)     | Iraolabeitia]]; 
   43.176083, -2.414286~[[Malmero zentrala (eu)          | Igareta/ Malmero]];
   43.194650, -2.427766~[[Iturbe Zar errota (eu)         | Iturbe Zar errota]]
   43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu)             | Olea]];
   43.173911, -2.391031~[[Ozuma errota (eu)              | Ozuma errota]]
   |type=earth |height=800px |width=1000px
}}


==Zentralak==
Ur ustiaketen bigarren loraldia elektrizitateak ekarri zuen. Gaur eguneko sare elektrikoak hedatu gabe zirenez, hainbat tokitan elektretxeak sortu ziren. Batzuk publikoak, herri osoari indarra ematen zienak; eta beste batzuk lantegiek eta baserri taldeek autokontsumorako sortuak.

Garai honetan hainbat errota izandakoak indarra sortzeari egin zion: [[Errotazar baserria (eu)|Errotazar]], [[Malmero zentrala (eu)|Malmero]]...

{{#display_map:
   43.171724, -2.409958~[[Alberdi zentrala (eu)      | Alberdi]];
   43.171255, -2.412768~[[Erleiko zentrala (eu)      | Erlei]];
   43.175065, -2.407668~[[Errotazar baserria (eu)    | Errotazar]];
   43.182120, -2.429683~[[Iraolabeitia baserria (eu) | Iraolabeitia]];
   43.177470, -2.420288~[[Irurak-Bat zentrala (eu)   | Irurak-Bat zentrala]]; 
   43.176083, -2.414286~[[Malmero zentrala (eu)      | Malmero]];
   43.192079, -2.434960~[[Maltzagako zentrala (eu)   | Maltzagako zentrala]];
   43.177672, -2.418547~[[Olabarrena (eu)            | Olabarrena]];
   43.185468, -2.430211~[[Orbea zentrala (eu)        | Orbea zentrala]];
   43.166940, -2.405726~[[Sologoeneko zentrala (eu)  | Sologoeneko zentrala]]
   |type=earth |height=800px |width=1000px
}}

1960-70 inguruan, Iberduerok (orduko Iberdrolak) zentralak erosi eta itxi zituen, bezeroak bereganatzeko eta konkurrentzia desagertarazteko. Eta lortu ere: banaka banaka herriko zentralak itxi zituzten, eta hondatzen hasi ziren. Erori ala bota, gaur egun ez da bakar bat geratzen.

Salbuespen bakarra [[Sologoeneko zentrala (eu)|Sologoeneko zentrala]] da, ''Elektrika''. EVEren laguntzaz Udalak erosi eta martxan jarri zuen, gaur egun oraindik polito dabil eta martxan.


==Ur ustiaketen zerrenda==

:::{| class="wikitable" | align="center"
|-
! style="background:Red" | Izena 
! style="background:Red" | Argazkia
! style="background:Red" | Ola
! style="background:Red" | Errota
! style="background:Red" | Zentrala
|-
|    [[Agarrebeko errota (eu) | Agarrebeko errota]] 
  || [[Fitxategi: Agarre_Bekoa_errota._Ikuspegi_orokorra_(Eusko_Jaurlaritza).png | 200 px]]
  || ¿? 
  || Bai
  || Ez
|-
|    [[Agarreburu baserria (eu) | Agirre boluna/ Agarreburu]] 
  || [[Fitxategi: Agarrebolu_baserria._Ikuspegi_orokorra_01_(Kontrargi_2002).jpg | 200 px]]
  || Bai
  || Bai 
  || Ez
|-
|    [[Alberdi zentrala (eu) | Alberdi]]
  || [[Fitxategi: Oleako_presa._Alberdi_02.jpg | 200 px]]
  || Ez 
  || Ez 
  || Bai
|-
|    [[Arkaitz baserria (eu) | Arkaitz/ Ygueraçaarraga]] 
  || [[Fitxategi: Arkaitz_errota._Hondarrak_(Eusko_Jaurlaritza).png  | 200 px]]
  || Bai
  || Ez 
  || Ez
|-
|    [[Armendia errota (eu) | Armendia errota]] 
  || [[Fitxategi: Armendiako_errota._Ikuspegi_orokorra_01_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]]
  || Ez 
  || Bai 
  || Ez
|-
|    [[Atziolatza Barri baserria (eu) | Atziolatza Barri]] 
  || [[Fitxategi: Atziolatza_Barri_baserria._Ikuspegi_orokorra_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]]
  || Ez 
  || Bai 
  || Ez
|-
|    [[Barrena baserria (eu) | Barrena]] 
  || [[Fitxategi: Barrena baserria. Balizko itxura (Javitxooo 2015).jpg | 200 px]]
  || Bai 
  || Bai
  || Ez
|-
|    [[Bolu errota (eu) | Bolu/ Egotza]] 
  || ''(argazkirik ez)''
  || Bai 
  || Bai
  || Ez
|-
|    [[Erleiko zentrala (eu) | Erlei]]
  || [[Fitxategi: Erlaiko_zentrala._Ikuspegi_orokorra_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]]
  || Ez
  || Ez 
  || Bai
|-
|    [[Errotabarri baserria (eu) | Aurteingo-Yguerea/ Alzubiaga/ Errotabarri]] 
  || [[Fitxategi: Errotabarri_baserria._Ikuspegi_orokorra_02_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]]
  || Bai 
  || Bai 
  || Ez
|-
|    [[Errotazar baserria (eu) | Errotazar]] 
  || [[Fitxategi: Errotazar_baserria._Ikuspegi_orokorra_01_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]]
  || Ez 
  || Bai 
  || Bai
|-
|    [[Etxaburueta errota (eu) | Etxaburueta errota]] 
  || ''(argazkirik ez)''
  || Bai 
  || Ez 
  || Ez
|-
|    [[Igarate baserria (eu) | Igarate]] 
  || [[Fitxategi: Sagar-erreka_Eibar._Zuzendariaren_etxea_Igaraten.jpg | 200 px]]
  || Bai 
  || Bai
  || Ez
|-
|    [[Iraolabeitia baserria (eu) | Iraolabeitia]] 
  || [[Fitxategi: Iraolabeitia_baserria._Ikuspegi_orokorra_01_(Kontrargi_2002).jpg | 200 px]]
  || Ez 
  || ¿?
  || Bai
|-
|    [[Irurak-Bat zentrala (eu) | Irurak-Bat zentrala]]
  || [[Fitxategi: Irurak-bat_zentrala._Ikuspegi_orokorra.jpg | 200 px]]
  || Ez
  || Ez 
  || Bai
|-
|    [[Iturbe Zar errota (eu) | Iturbe Zar errota]] 
  || ''(argazkirik ez)''
  || Ez 
  || Bai
  || Ez
|-
|    [[Malmero zentrala (eu) | Igareta/ Malmero]]
  || [[Fitxategi: Malmeroneko_presa_(Florencio_J._Lamot_1756).jpg | 200 px]]
  || Bai
  || Bai
  || Bai
|-
|    [[Maltzagako zentrala (eu) | Maltzagako zentrala]]
  || [[Fitxategi: Maltzagako_tren_lotunea._Zentrala_eta_taberna_(Lorenzo_Oregi_Oregi).jpg | 200 px]]
  || Ez
  || Ez
  || Bai
|-
|    [[Mutxaneko etxe zarra (eu) | Sagarraga/ Mutxaneko etxe zarra]] 
  || [[Fitxategi: Mutxaneko_etxe_zaharra._Ikuspegi_orokorra_01_(Joxean_Arluziaga_2015).jpg | 200 px]]
  || Bai 
  || Ez
  || Ez
|-
|    [[Olabarrena (eu) | Ybaiçabal/ Olabarrena]]
  || [[Fitxategi: Olabarrena._Ikuspegi_orokorra_02.jpg | 200 px]]
  || Bai 
  || Ez
  || Bai
|-
|    [[Olea baserria (eu) | Olea]] 
  || [[Fitxategi: Olea_errota._Ikuspegi_orokorra_01_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]]
  || Bai 
  || Bai
  || Ez
|-
|    [[Orbea zentrala (eu) | Orbea zentrala]]
  || ''(argazkirik ez)''
  || Ez
  || Ez 
  || Bai
|-
|    [[Ozuma errota (eu) | Ozuma errota]]
  || ''(argazkirik ez)''
  || Ez
  || Bai 
  || Ez
|-
|    [[Sologoeneko zentrala (eu) | Sologoeneko zentrala]]
  || [[Fitxategi: Sologoeneko_zentrala._Ikuspegi_orokorra_12_(Google_2016).jpg | 200 px]]
  || Ez
  || Ez 
  || Bai
|-
|    [[Txitxirriketa ola (eu)|Txitxirriketa]]
  || ''(argazkirik ez)''
  || Bai
  || Ez
  || Ez
|-
|    '''Guztira'''
  || 
  || 12..13
  || 13..14
  || 10
|}


==Erreferentziak==
* [[Tratado de molinología (eu) | Tratado de molinología]]. Antxon Aguirre. (Eusko Ikaskuntza, Donostia 1988)

[[Kategoria: Olak, errotak eta zentralak]]
[[Kategoria: Geografia eta Ingurumena]]
[[Kategoria: Ekonomia]]
[[Kategoria: Armagintza]]