«Udala. Foru garaia (1499-1695) (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    No edit summary
    No edit summary
     
    (2 erabiltzailek tartean egindako 25 berrikusketa ez dira erakusten)
    1. lerroa: 1. lerroa:
    Hasiera batean, herri bakoitzak bere kudeaketa sistema zuen. Herri artean nahikoa antzekoak, baina elkarren desberdinak ziren, herri bakoitzaren egoerari egokituak: jarduerak, historia, botere guneak...
    ::<small>''Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, [[Udala (eu)]]''</small>


    Sistema hauek biltzeko ''ordenantzak'' idazten ziren, gero eta osoagoak mendeetan zehar.  
    ==1499 urteko ordenantzak==
    Soraluzek gordetzen dituen ordenantza zaharrenak dira. Bertan aipatzen denez, udala osatzeko eta ordezkariak hautatzeko sistema aspalditik omen zetorren. Berez, 1695 urtean bukatzen den epe hau 1499 baino lehen hasi zen, ordenantzetan agertzen den egitura egonkortu zenean.


    Herritar guztien batzarrari "Udal Orokorra" esaten zioten, eta "udalkide" bertaratutakoei. Udalkidea izateko gizona izan behar zen, 30 urte baino gehiagokoa eta kaparea. Udal Orokorra oso gutxitan biltzen zen, gai edo arazo larrietan erabakitzeko; eta urtean behin ordezkariak aukeratzeko. Ordezkari multzo honi "Udal Itxia" esaten zioten.


    ==1499 urteko ordenantzak==
    1499ko ordenantzen arabera, Soraluzeko Udal Itxian bost ziren ordezkariak, eta San Migel egunean (irailak 29an) aukeratzen ziren: alkatea, sindikoa eta hiru errejidore (edo teniente)<ref>Ramiro Larrañagak, bere [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze. Monografía histórica]] liburuan beste osaketa ematen du: alkatea, bi alkateorde, sindiko-prokuradorea eta hiru errejidore: lehena ezkerraldekoa, bigarrena eskumaldekoa eta baserrietakoa hirugarrena.</ref>.
    Soraluzek gordetzen dituen ordenantza zaharrenak dira. Bertan aipatzen denez, udala osatzeko sistema aspalditik omen zetorren.


    Udala osatzeko alkatea eta tenientea aipatzen dira (segururena partaide gehiago izango ziren) eta 30 urtetik gorako gizonek hartzen zuten parte.


    Alkatea urtero aukeratzen zuten, San Migel egunean (irailak 29an). Zortzi hautagai izaten ziren, lau kaletar eta lau baserritar. Gizonak denak, 30 eta 60 urte artekoak.
    ==Alkate hautaketa==
    Alkate izateko zortzi hautagai izaten ziren, lau kaletar eta lau baserritar. Gizonak denak, 30 eta 60 urte artekoak.


    San Migel egunean Udal orokorra biltzen zen. Joan zen urteko hautagai ohiek izen bana proposatzen zuten, eta aldi berean zin egiten zutela persona egokienak zirela. Hautagai bakoitzaren izena bere paperean idatzi, eta zortzi paperak lurrera botatzen ziren. Ume batek paper bat hartu eta alkateari ematen zion. Honek ozenean irakurtzen zuen alkate berriaren izena, hurrengo hamabi hilabeteetan alkate izango zena.
    San Migel egunean Udal orokorra biltzen zen. Joan zen urteko hautagai ohiek izen bana proposatzen zuten, eta aldi berean zin egiten zutela persona egokienak zirela. Hautagai bakoitzaren izena bere paperean idatzi, eta zortzi paperak lurrera botatzen ziren. Ume batek paper bat hartu eta alkateari ematen zion. Honek ozenean irakurtzen zuen alkate berriaren izena, hurrengo hamabi hilabeteetan herriko alkate eta epaile arrunta izango zena.


    Alkate berriak izendapena onartzen ez bazuen, 10.000 marabediko izuna ordaindu behar zuen, eta beste zazpi hautagaien artean aukeratzen zen alkatea. Dena dela, inork alkatea izateko ezintasuna bazuen, San Migel baino 30 egun lehenago alkateari adierazi behar zion.
    Alkate berriak izendapena onartzen ez bazuen, 10.000 marabediko izuna ordaindu behar zuen, eta beste zazpi hautagaien artean aukeratzen zen alkatea. Dena dela, inork alkatea izateko ezintasuna bazuen, San Migel baino 30 egun lehenago alkateari adierazi behar zion.
    18. lerroa: 19. lerroa:




    ==1695ko ordenantzak==
    ==Gainontzeko karguen hautaketa==
    Berrehun urte geroago
    Sindikoa alkatearen modu berean aukeratzen zuten, zozketaren bidez.


    Gero, alkate eta sindikoak hiru errejidoreak (tenienteak) izendatzen zituzten, zuzenean.


    ==1746eko errolda eta hautesle-zentsoa==
    Egunean bertan beste arduradun publiko ere izendatzen zuten: Santa Maria la Real parrokiaren maiordomoa, ermitenak, ospitalarena...


    1746 urtean udal kudeatzaileak hauek ziren: Juan Tomás de Solarte (alkatea), Bartolomé de Beristain (tenientea), Ventura de Armendia (sindiko-prokuradorea), Manuel de Mendiola (erregidorea) eta José de Arzamendi (erregidorea).


    Urte hartan Agustín de Azcarate eskribauak Soraluzeko errolda osatu zuen (gizon helduen errolda, hain zuzen). Bost taldetan bereizi zituen biztanleak: milarista kapare kaletarrak, baserriko milarista kapareak, kaletar kapare EZ milarista, baserritar kapare EZ milarista eta gainontzeko biztanleak.
    ==Alkateak (eta beste postu batzuk)==
    ::<small>'''''Oharra:''' Alkateak aldiberean herriko epaile arruntak ziren, Gipuzkoako beste 25 herritan bezelaxe. Sindikoei sindiko-prokuradoreak ere esaten zitzaien. Alkateordeei, berriz, (alkate) tenienteak, bigarren alkateak... Urte berean bi alkate ager daiteke, aldaketa San Migel egunean ematen zelako.''</small>


    ::{| class="wikitable col1cen col2der col3rig"
    ::{| class="wikitable col1cen col2der col3rig"
       ! width= "150 px" style="background:Tan" | Mota
       ! width= "50 px" style="background:Tan" | Urtea
       ! width= "100 px" style="background:Tan" | Kaletarrak
       ! width= "100 px" style="background:Tan" | Postua
       ! width= "100 px" style="background:Tan" | Baserrietakoak
       ! width= "250 px" style="background:Tan" | Izena
       ! width= "100 px" style="background:Tan" | Guztira
    |-
       ! width=  "80 px" style="background:Tan" |  
    | 1499 || Alkatea    || Pero Martines de Yrigoen
      |-
    |-
       | Milaristak   || 25 || 21 || 46 || 14%
    | 1499 || Sindikoa   || Domingo de Ezquiaga
      |-
    |-
       | Ez milaristak || 112 || 50 || 162 || 51%
    | 1505 || Alkatea    || Juan Martines de Urruscarate
      |-
    |-
       | Kanpotarrak  || 111 ||   || 111 || 35%
    | 1506 || Alkatea    || Lope Urtís de Aseguinolaça
      |-
    |-
       | Guztira      || 248 || 71 || 319 || 100%
    | 1506 || Sindikoa   || Domingo de Arteaga
      |}
    |-
     
    | 1506 || Alkateordea || Juan Garçía de Arreguia
    ===Errolda azterketa===
    |-
    Errolda honetan badira hainbat puntu nabarmentzen direnak.
    | 1506 || Alkatea    || Lope de Acheguinolaça
     
    |-
    Alde batetik, "kanpotarren" kopuru altua. Hau da, kapare ez zirenak edo, behintzat, Soraluzen bere kaparetasuna aitortua ez zutenak. 111 gizon dira, guztien %35a. Soraluze herri industriala izanik, eta XVIII mendea ekonomikoki oso oparoa izan zenez... etorkin asko etorri ziren. Gehienek, euskaldunak izatez, kaparetasuna frogatzeko aukera garbia zuten, baina prozesuak zekarren kostuak ez zuen merezi, milaristak ez baziren behintzat.
    | 1511 || Alkatea    || Domingo Yvannes de Loyola
    |-
    | 1512 || Alkatea    || Domingo Ibáñez de Loyola
    |-
    | 1513 || Alkatea    || Pero Sánchez de Yturbe
    |-
    | 1517 || Alkatea    || Juan Garçía de Larriategui
    |-
    | 1517 || Alkateordea || Pero Estibalis de Arana
    |-
    | 1517 || Sindikoa   || Domingo Peres de Arteaga
    |-
    | 1583 || Alkatea    || Juan de Churruca
    |-
    | 1584 || Alkatea    || Martín lbañez de Arizaga
    |-
    | 1585 || Errejidorea || Juan lbáñez de Churruca
    |-
    | 1587 || Alkatea    || Martín Martinez de Arechaga
    |-
    | 1588 || Alkatea    || Martín lbañez de Arizaga
    |-
    | 1588 || Sindikoa   || Pedro de Herlaegui
    |-
    | 1591?|| Alkatea    || Simón de Iraola
    |-
    | 1592 || Sindikoa   || Pedro Ibáñez de Mendiola
    |-
    | 1593 || Alkatea    || Domingo de Espilla
    |-
    | 1595 || Alkatea    || Juan de Churruca
    |-
    | 1610 || Alkatea    || Martín López de lturriaga
    |-
    | 1620 || Alkatea    || Martín Ruiz de Aguirre
    |-
    | 1662 || Errejidorea || Juan de Aguirre Araoz
    |-
    | 1662 || Errejidorea || Domingo de Iraola
    |-
    | 1665 || Alkatea    || Domingo de Yraolagoitia
    |-
    | 1665 || Sindikoa   || Pedro de Unamuno
    |-
    | 1665 || Errejidorea || Martín de Churruca
    |-
    | 1665 || Errejidorea || Domingo de Goenechea
    |-
    | 1665 || Errejidorea || Andrés de Mendiola e lturriaga
    |-
    | 1665 || Alkatea    || Francisco de Yraola y Larreategui
    |-
    | 1666 || Alkatea    || Francisco de Yraola y Larreategui
    |-
    | 1666 || Sindikoa   || Domingo López de Yturriaga
    |-
    | 1666 || Errejidorea || Domingo de Goenechea
    |-
    | 1666 || Errejidorea || Domingo López de Yturriaga
    |-
    | 1666 || Errejidorea || Domingo de Yraola lnsausti
    |-
    | 1666 || Alkatea    || Domingo de Yraolagoitia
    |-
    | 1669 || Alkatea    || Martín de Atucha
    |}


    Herriko biztanleen artean kaletarrak %77a da, oso kopuru altua inguruko herriekin alderatzen badugu. Honen atzean arrazoi bikoitza dago; alde batetik, Soraluzeko lurrak nekazaritzarako oso egokiak ez izatea, eta bestetik industriak betidanik izan duen indarra. Milaristen (etxejabeen) artean, berriz, banaketa askoz orekatuagoa dago: 25 eta 21.


    Kaletarren artean, eta kanpotarrak kontutan hartu barik, gehienak jende arrunta ziren, milaristak (etxejabeak) %20ra heltzen ez zirela. Baserritarrei erreparatzen badiegu, guztira 71 gizon agertzen dira (Soraluzeko baserri kopuruaren gertu), baina hoietatk bi herenak ez ziren milaristak, maizterrak baizik.
    ==Sistemaren ajeak eta bilakaera==
    Sistema, teorian, oso demokratikoa zen: denok zuten aukera hautesleak eta hautagaiak izateko. ''Euskal demokrazia'' famatua.


    ===Hautesle zentsoa===
    Baina... ñabardura garrantzitsu batzuk egin behar dira. Alde batetik, hiru giza-talde sistematik at zeuden. Lehenik eta behin, emakumeak, biztanleriaren erdia. Gero, gizon gazteak (18 eta 30 urte artekoak); hauek sisteman sartzeko aukera zuten. Eta, bukatzeko, kanpotarrak; XV mende arte gutxi baziren, ordutik aurrera Soraluzeko armagintzak hartu zuen indarrak etorkin asko erakarri zituen, eta hauek kapareak ez zirenez (edo, zehatzako, kaparetasuna frogatzeko dirurik ez zutenez)... ez zuten udalaren parte izateko eskubiderik ere.
    Erroldan agertzen ez diren andreek, eta 30 urte beherako gizonek, ez zuten udalkideak izateko eskubiderik.


    Errolda honen arabera, 319 lagunetatik %35k (111) ez zuten udalkideak izateko eskubiderik, "kanpotarrak" zirelako (ez ziren kapareak).
    Baina udalkideen (gizon kapareak 30 urte baino zaharragoak) artean ere bazen aldea. 1499ko ordenantzetan jasotako sistemak, hautagaiak aukeratzeko sistemak, endogamia sortu zuen; familia edo talde batzuk udaleko ordezkari postuak beren artean banatzen zituztela, gainontzekoak albo batera utziz. Urte bateko zortzi hautagaiek hurrengo urteko hautesleak ziren, zortzi hautagai aukeratzeko, eta halaxe urteak joan urteak etorri. Honetaz gain, alkate era sindikoak, errejidoreak aukeratzekoan, gauza bera egiten zuten, "taldekoak" aukeratu.


    Beste %51k (162) ere ez zuten udalkideak izateko eskubiderik, milarista (etxejabeak) ez zirelako.
    Talde honetakoak ez zirenek ez zuten modurik katean sartzeko, eta udal kudeaketatik kanpo geratzen ziren. Modu honetan, udal postuetatik kanpo geratzen zen talde zabalean ezinegona gero eta handiagoa zen, eta haserrea bihurtu. Eta Soraluze salbuespena ez zenez, Gipuzkoa osoan


    Azken finean, hautatuak edota hautatzeko eskubideak zutenak 46 lagunek zuten (kapare milaristak), besterik ez: 25 kaletar eta baserrietako 21.
    Orduan Gipuzkoako Batzar Orokorrak (Hondarribia, 1566/11/15) ordenantza berriak onartu zituen. Alde batetik, ordutik aurrera aginte karguak betetzeko kapareak aukeratu behar ziren, baina "abonatuen" artean; hau da, karguan jarduteko gutxieneko ondasunak izan behar zituzten. Honekin batera hiribildu bakoitzeko kapare zerrendak egiteko betebeharra ezarri zuen.  


    Beraz, erregimen zaharreko "euskal foru demokrazia" hartan gizonen %14ak besterik ez zuten parte hartzeko eskubidea. 18-30 urte beherakoak eta emakumeak kontutan hartzen baditugu, udalkideak %5 inguruan egon zitekeen.
    Azkenean, 1695 urtean Soraluzeko [[Udala. Foru garaia (1695-1766) (eu)|ordenantza berriak]] onartu zituzten. Hauteskundeak egiteko San Migel eguna mantentzen bazen ere, prozedura aldatu zen.




    68. lerroa: 134. lerroa:
    * [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze-Placencia de las Armas. Monografía histórica]]. Ramiro Larrañaga (Sorlauzeko Udala 1993)
    * [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze-Placencia de las Armas. Monografía histórica]]. Ramiro Larrañaga (Sorlauzeko Udala 1993)


    [[Kategoria: Historia]]
    [[Kategoria: Udala]]

    Hauxe da oraingo bertsioa, 02:07, 12 otsaila 2022 data duena

    Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, Udala (eu)

    1499 urteko ordenantzak

    Soraluzek gordetzen dituen ordenantza zaharrenak dira. Bertan aipatzen denez, udala osatzeko eta ordezkariak hautatzeko sistema aspalditik omen zetorren. Berez, 1695 urtean bukatzen den epe hau 1499 baino lehen hasi zen, ordenantzetan agertzen den egitura egonkortu zenean.

    Herritar guztien batzarrari "Udal Orokorra" esaten zioten, eta "udalkide" bertaratutakoei. Udalkidea izateko gizona izan behar zen, 30 urte baino gehiagokoa eta kaparea. Udal Orokorra oso gutxitan biltzen zen, gai edo arazo larrietan erabakitzeko; eta urtean behin ordezkariak aukeratzeko. Ordezkari multzo honi "Udal Itxia" esaten zioten.

    1499ko ordenantzen arabera, Soraluzeko Udal Itxian bost ziren ordezkariak, eta San Migel egunean (irailak 29an) aukeratzen ziren: alkatea, sindikoa eta hiru errejidore (edo teniente)[1].


    Alkate hautaketa

    Alkate izateko zortzi hautagai izaten ziren, lau kaletar eta lau baserritar. Gizonak denak, 30 eta 60 urte artekoak.

    San Migel egunean Udal orokorra biltzen zen. Joan zen urteko hautagai ohiek izen bana proposatzen zuten, eta aldi berean zin egiten zutela persona egokienak zirela. Hautagai bakoitzaren izena bere paperean idatzi, eta zortzi paperak lurrera botatzen ziren. Ume batek paper bat hartu eta alkateari ematen zion. Honek ozenean irakurtzen zuen alkate berriaren izena, hurrengo hamabi hilabeteetan herriko alkate eta epaile arrunta izango zena.

    Alkate berriak izendapena onartzen ez bazuen, 10.000 marabediko izuna ordaindu behar zuen, eta beste zazpi hautagaien artean aukeratzen zen alkatea. Dena dela, inork alkatea izateko ezintasuna bazuen, San Migel baino 30 egun lehenago alkateari adierazi behar zion.

    Urte bateko hautagaiek ezin zuten hautagai izan hurrengo hiru urteetan. Alkateak, berriz, hamar urteko epean libre zegoen.


    Gainontzeko karguen hautaketa

    Sindikoa alkatearen modu berean aukeratzen zuten, zozketaren bidez.

    Gero, alkate eta sindikoak hiru errejidoreak (tenienteak) izendatzen zituzten, zuzenean.

    Egunean bertan beste arduradun publiko ere izendatzen zuten: Santa Maria la Real parrokiaren maiordomoa, ermitenak, ospitalarena...


    Alkateak (eta beste postu batzuk)

    Oharra: Alkateak aldiberean herriko epaile arruntak ziren, Gipuzkoako beste 25 herritan bezelaxe. Sindikoei sindiko-prokuradoreak ere esaten zitzaien. Alkateordeei, berriz, (alkate) tenienteak, bigarren alkateak... Urte berean bi alkate ager daiteke, aldaketa San Migel egunean ematen zelako.
    Urtea Postua Izena
    1499 Alkatea Pero Martines de Yrigoen
    1499 Sindikoa Domingo de Ezquiaga
    1505 Alkatea Juan Martines de Urruscarate
    1506 Alkatea Lope Urtís de Aseguinolaça
    1506 Sindikoa Domingo de Arteaga
    1506 Alkateordea Juan Garçía de Arreguia
    1506 Alkatea Lope de Acheguinolaça
    1511 Alkatea Domingo Yvannes de Loyola
    1512 Alkatea Domingo Ibáñez de Loyola
    1513 Alkatea Pero Sánchez de Yturbe
    1517 Alkatea Juan Garçía de Larriategui
    1517 Alkateordea Pero Estibalis de Arana
    1517 Sindikoa Domingo Peres de Arteaga
    1583 Alkatea Juan de Churruca
    1584 Alkatea Martín lbañez de Arizaga
    1585 Errejidorea Juan lbáñez de Churruca
    1587 Alkatea Martín Martinez de Arechaga
    1588 Alkatea Martín lbañez de Arizaga
    1588 Sindikoa Pedro de Herlaegui
    1591? Alkatea Simón de Iraola
    1592 Sindikoa Pedro Ibáñez de Mendiola
    1593 Alkatea Domingo de Espilla
    1595 Alkatea Juan de Churruca
    1610 Alkatea Martín López de lturriaga
    1620 Alkatea Martín Ruiz de Aguirre
    1662 Errejidorea Juan de Aguirre Araoz
    1662 Errejidorea Domingo de Iraola
    1665 Alkatea Domingo de Yraolagoitia
    1665 Sindikoa Pedro de Unamuno
    1665 Errejidorea Martín de Churruca
    1665 Errejidorea Domingo de Goenechea
    1665 Errejidorea Andrés de Mendiola e lturriaga
    1665 Alkatea Francisco de Yraola y Larreategui
    1666 Alkatea Francisco de Yraola y Larreategui
    1666 Sindikoa Domingo López de Yturriaga
    1666 Errejidorea Domingo de Goenechea
    1666 Errejidorea Domingo López de Yturriaga
    1666 Errejidorea Domingo de Yraola lnsausti
    1666 Alkatea Domingo de Yraolagoitia
    1669 Alkatea Martín de Atucha


    Sistemaren ajeak eta bilakaera

    Sistema, teorian, oso demokratikoa zen: denok zuten aukera hautesleak eta hautagaiak izateko. Euskal demokrazia famatua.

    Baina... ñabardura garrantzitsu batzuk egin behar dira. Alde batetik, hiru giza-talde sistematik at zeuden. Lehenik eta behin, emakumeak, biztanleriaren erdia. Gero, gizon gazteak (18 eta 30 urte artekoak); hauek sisteman sartzeko aukera zuten. Eta, bukatzeko, kanpotarrak; XV mende arte gutxi baziren, ordutik aurrera Soraluzeko armagintzak hartu zuen indarrak etorkin asko erakarri zituen, eta hauek kapareak ez zirenez (edo, zehatzako, kaparetasuna frogatzeko dirurik ez zutenez)... ez zuten udalaren parte izateko eskubiderik ere.

    Baina udalkideen (gizon kapareak 30 urte baino zaharragoak) artean ere bazen aldea. 1499ko ordenantzetan jasotako sistemak, hautagaiak aukeratzeko sistemak, endogamia sortu zuen; familia edo talde batzuk udaleko ordezkari postuak beren artean banatzen zituztela, gainontzekoak albo batera utziz. Urte bateko zortzi hautagaiek hurrengo urteko hautesleak ziren, zortzi hautagai aukeratzeko, eta halaxe urteak joan urteak etorri. Honetaz gain, alkate era sindikoak, errejidoreak aukeratzekoan, gauza bera egiten zuten, "taldekoak" aukeratu.

    Talde honetakoak ez zirenek ez zuten modurik katean sartzeko, eta udal kudeaketatik kanpo geratzen ziren. Modu honetan, udal postuetatik kanpo geratzen zen talde zabalean ezinegona gero eta handiagoa zen, eta haserrea bihurtu. Eta Soraluze salbuespena ez zenez, Gipuzkoa osoan

    Orduan Gipuzkoako Batzar Orokorrak (Hondarribia, 1566/11/15) ordenantza berriak onartu zituen. Alde batetik, ordutik aurrera aginte karguak betetzeko kapareak aukeratu behar ziren, baina "abonatuen" artean; hau da, karguan jarduteko gutxieneko ondasunak izan behar zituzten. Honekin batera hiribildu bakoitzeko kapare zerrendak egiteko betebeharra ezarri zuen.

    Azkenean, 1695 urtean Soraluzeko ordenantza berriak onartu zituzten. Hauteskundeak egiteko San Migel eguna mantentzen bazen ere, prozedura aldatu zen.


    Erreferentziak

    1. ↑ Ramiro Larrañagak, bere Soraluze. Monografía histórica liburuan beste osaketa ematen du: alkatea, bi alkateorde, sindiko-prokuradorea eta hiru errejidore: lehena ezkerraldekoa, bigarrena eskumaldekoa eta baserrietakoa hirugarrena.
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Udala._Foru_garaia_(1499-1695)_(eu)&oldid=26967"(e)tik jasota