«Udala. Foru garaia (1695-1766) (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

00:33, 9 ekaina 2020(e)ko berrikuspena

Aurrekariak

Sistema, teorian, oso demokratikoa zen: denok zuten aukera hautesleak eta hautagaiak izateko. Euskal demokrazia.

Baina... ñabardura garrantzitsu batzuk egin behar dira. Alde batetik, hiru giza-talde sistematik at zeuden. Lehenik eta behin, emakumeak, biztanleriaren erdia. Gero, gizon gazteak (18 eta 30 urte artekoak); hauek sisteman sartzeko aukera zuten. Eta, bukatzeko, kanpotarrak; XV mende arte gutxi baziren, ordutik aurrera Soraluzeko armagintzak hartu zuen indarrak etorkin asko erakarri zituen, eta hauek kapareak ez zirenez (edo, zehatzako, kaparetasuna frogatzeko dirurik ez zutenez)... ez zuten udalaren parte izateko eskubiderik ere.

Baina udalkideen (gizon kapareak 30 urte baino zaharragoak) artean ere bazen aldea. 1499ko ordenantzetan jasotako sistemak, hautagaiak aukeratzeko sistemak, endogamia sortu zuen; familia edo talde batzuk udaleko ordezkari postuak beren artean banatzen zituztela, gainontzekoak albo batera utziz. Urte bateko zortzi hautagaiek hurrengo urteko hautesleak ziren, zortzi hautagai aukeratzeko, eta halaxe urteak joan urteak etorri. Honetaz gain, alkate era sindikoak, errejidoreak aukeratzekoan, gauza bera egiten zuten, "taldekoak" aukeratu.

Talde honetakoak ez zirenek ez zuten modurik katean sartzeko, eta udal kudeaketatik kanpo geratzen ziren. Modu honetan, udal postuetatik kanpo geratzen zen talde zabalean ezinegona gero eta handiagoa zen, eta haserrea bihurtu. Azkenean, 1695 urtean ordenantza berriak onartu zituzten. Hauteskundeak egiteko San Migel eguna mantentzen bazen ere, prozedura aldatu zen.

Berrehun urte geroago gauzak ez zeuden ondo. Familia batzuk udaleko ordezkari postuak beren artean banatzen zituzten: hautagaiak, hurrengo urteko hautagaiak proposatzerakoan, beren ingurukoak proposatzen zuten. Eta alkate era sindikoak, errejidoreak aukeratzekoan, gauza bera egiten zuten.

Gainontzekoentzat ezinezkoa zen udaleko postuak eskuratu, eta haserre zegoen. Azkenean, 1695 urtean ordenantza berriak onartu zituzten. Hauteskundeak egiteko San Migel eguna mantentzen bazen ere, prozedura aldatu zen.

1695ko ordenantzak

Kapare eta milaristak

Aurreko ohituren arabera, hautesle eta hautagaiak kapare izan behar ziren. Baina honetaz gain milaristak ere; hau da, Soraluzeko etxe (edo baserri) baten jabeak izan behar ziren. Arrazoia, herriari kalte egin eta gero erantzun ahal izateko.

Ordenantzak agintzen zuen kapare milaristen zerrenda prestatzeko, eta eguneratuta mantentzeko.

Hautaketak

Hautesleen aukeraketa

San Migel egunean, herri-meza ostean, Espiritu Santuari otoitza egiten zioten, hauteskundetan laguntzeko. Ostean, kanpaiak jotzen zuen Udal Orokorra deitzeko, udaletxean. Eskribauak paperak prestatzen zituen, kapare milaristen izenekin, ozen irakurtzen dituen bitartean denok entzuteko eta, beharbada, demandan egiteko.

Ostean, alkateak paperak banan banan tolestu eta ontzi baten sartzen zituen. Ondo nahastu ostean, ume batek lau aukeratzen zituen eta alkateari ematen zizkion. Hauek ziren hautesleak. Inoiz paperak guztion erdira bota ziren, eta umeak handik lau hartu zituen.

Alkate hautaketa

Bere lana zuzen beteko zutela zin egin eta gero, lau hautesleak beste gela batetara pasatzen ziren lau paper prestatzeko, izen banarekin. Alkate izateko proposatutakoak kapare milaristak izan behar ziren. Hautesleak halaxe nahi izan eta gero, paper bitan, hirutan edo guztietan izen berbera egon zitekeen.

Gelatik irten, eta lau paperak alkateari ematen zioten, honek erditik tolestu eta ontzian sartzen zituela. Ume batek horietako bat ateratzen zuen, eta alkateari ematen zion. Honek alkate berriaren izena ozen irakurtzen zuen, eta besteei papera luzatzen zien denok egiaztatu ahal izateko. Gainontzeko hiru izenak isilpean gordetzeko, paperak apurtzen zituzten.

Beste hautaketak

Sistema berbera erabiltzen zen beste bederatzi kargu aukerarzeko: bigarren eta hirugarren alkateak (tenienteak), sindiko diruzaina eta prokuradore orokorra, hiru errejidore eta hiru maiordomo (Santa Maria la Real parrokia-elizarena, Hirutasun Santuaren ospitalena eta pobre lotsatien erakundearena).

Tenienteak eta sindikoa kapare-milaristak izan behar baziren, gainontzeko postuendako edozein kapare, pobre ala aberats, hautagai izan zitekeen. Dena dela, hiru errejidoreetatik bata herri-kaskoari zegokion (ibaitik elizaraino), beste bat errabal edota inguruko auzoei eta, azkenik, hirugarrena baserriei.

Izendapenak

San Migel egunean bertan, Elizako bezperak bukatu bezain pronto, alkatea, sindikoa eta errejidoreak bildu behar ziren udaletxean urteko izendapenak egiteko: lau diputatu eskribau, lau mendizain, ermiten maiordomoak, alguazila eta bi bula kobratzaile (bata kalean eta baserrietan).

Izendapenak, ahal bazen, aho batez egiten ziren. Bestela, botazioz. Enpate kasuan, zozketaz.

Alkateak (eta beste postu batzuk)

Urtea	Postua	Izena
1700	Alkatea	Juan Andrés de Mendiola
1706	Alkatea	José de Lasalde
1713	Alkatea	Juan Sebastián de Isasi
1740	Alkatea	Ignacio de Sarasqueta
1743	Alkatea	José de Mendiola
1745	Alkatea	Juan Tomás de Solarte
1745	Alkateordea	Bartolomé de Beristain
1745	Sindikoa	Ventura de Armendia
1745	Errejidorea	Manuel de Mendiola
1745	Errejidorea	José de Arzamendi
1746	Alkatea	Juan Ignacio de Beiztegui
1747	Alkatea	Juan Tomás de Solarte
1749	Alkatea	Manuel de Mendiola
1758	Alkatea	José de Lasalde

1746eko errolda eta hautesle-zentsoa

1746 urtean udal kudeatzaileak hauek ziren: Juan Tomás de Solarte (alkatea), Bartolomé de Beristain (tenientea), Ventura de Armendia (sindiko-prokuradorea), Manuel de Mendiola (erregidorea) eta José de Arzamendi (erregidorea).

Urte hartan Agustín de Azcarate eskribauak Soraluzeko errolda osatu zuen (gizon helduen errolda, hain zuzen). Bost taldetan bereizi zituen biztanleak: milarista kapare kaletarrak, baserriko milarista kapareak, kaletar kapare EZ milarista, baserritar kapare EZ milarista eta gainontzeko biztanleak.

Mota	Kaletarrak	Baserrietakoak	Guztira
Milaristak	25	21	46	14%
Ez milaristak	112	50	162	51%
Kanpotarrak	111		111	35%
Guztira	248	71	319	100%

Errolda azterketa

Errolda honetan badira hainbat puntu nabarmentzen direnak.

Alde batetik, "kanpotarren" kopuru altua. Hau da, kapare ez zirenak edo, behintzat, Soraluzen bere kaparetasuna aitortua ez zutenak. 111 gizon dira, guztien %35a. Soraluze herri industriala izanik, eta XVIII mendea ekonomikoki oso oparoa izan zenez... etorkin asko etorri ziren. Gehienek, euskaldunak izatez, kaparetasuna frogatzeko aukera garbia zuten, baina prozesuak zekarren kostuak ez zuen merezi, milaristak ez baziren behintzat.

Herriko biztanleen artean kaletarrak %77a da, oso kopuru altua inguruko herriekin alderatzen badugu. Honen atzean arrazoi bikoitza dago; alde batetik, Soraluzeko lurrak nekazaritzarako oso egokiak ez izatea, eta bestetik industriak betidanik izan duen indarra. Milaristen (etxejabeen) artean, berriz, banaketa askoz orekatuagoa dago: 25 eta 21.

Kaletarren artean, eta kanpotarrak kontutan hartu barik, gehienak jende arrunta ziren, milaristak (etxejabeak) %20ra heltzen ez zirela. Baserritarrei erreparatzen badiegu, guztira 71 gizon agertzen dira (Soraluzeko baserri kopuruaren gertu), baina hoietatk bi herenak ez ziren milaristak, maizterrak baizik.

Hautesle zentsoa

Erroldan agertzen ez diren andreek, eta 30 urte beherako gizonek, ez zuten udalkideak izateko eskubiderik.

Errolda honen arabera, 319 lagunetatik %35k (111) ez zuten udalkideak izateko eskubiderik, "kanpotarrak" zirelako (ez ziren kapareak).

Beste %51k (162) ere ez zuten udalkideak izateko eskubiderik, milarista (etxejabeak) ez zirelako.

Azken finean, hautatuak edota hautatzeko eskubideak zutenak 46 lagunek zuten (kapare milaristak), besterik ez: 25 kaletar eta baserrietako 21.

Beraz, erregimen zaharreko "euskal foru demokrazia" hartan gizonen %14ak besterik ez zuten parte hartzeko eskubidea. 18-30 urte beherakoak eta emakumeak kontutan hartzen baditugu, udalkideak %5 inguruan egon zitekeen.

Sistemaren ajeak eta bilakaera

Aurreko sistema itxia bazen, sistema berria irekiagoa zen, baina aberatsentzat.

Azkenean, herriko %5ak dena manejartzen zuen. Aberatsak eta jabeak izanik (industria ez, nekazaritxa) kontraesana zegoen eskasian: Udalean ari zirenak garia eta okelaren ardura zuten, nahikoa eta moduko prezioan. Baina jabeak zirenez, eta errentak garitan eta okelatan kobratzen zutenez, interesa zuten kanpoan saltzen ahal zen garestien.

Dena lehertu egin zen matxinadetan.

Erreferentziak

Soraluze-Placencia de las Armas. Monografía histórica. Ramiro Larrañaga (Sorlauzeko Udala 1993)

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-Hasiera batean, herri bakoitzak bere kudeaketa sistema zuen. Herri artean nahikoa antzekoak, baina elkarren desberdinak ziren, herri bakoitzaren egoerari egokituak: jarduerak, historia, botere guneak...
+==Aurrekariak==
+Sistema, teorian, oso demokratikoa zen: denok zuten aukera hautesleak eta hautagaiak izateko. '''Euskal demokrazia'''.
-Sistema hauek biltzeko ''ordenantzak'' idazten ziren, gero eta osoagoak mendeetan zehar.
+Baina... ñabardura garrantzitsu batzuk egin behar dira. Alde batetik, hiru giza-talde sistematik at zeuden. Lehenik eta behin, emakumeak, biztanleriaren erdia. Gero, gizon gazteak (18 eta 30 urte artekoak); hauek sisteman sartzeko aukera zuten. Eta, bukatzeko, kanpotarrak; XV mende arte gutxi baziren, ordutik aurrera Soraluzeko armagintzak hartu zuen indarrak etorkin asko erakarri zituen, eta hauek kapareak ez zirenez (edo, zehatzako, kaparetasuna frogatzeko dirurik ez zutenez)... ez zuten udalaren parte izateko eskubiderik ere.
+Baina udalkideen (gizon kapareak 30 urte baino zaharragoak) artean ere bazen aldea. 1499ko ordenantzetan jasotako sistemak, hautagaiak aukeratzeko sistemak, endogamia sortu zuen; familia edo talde batzuk udaleko ordezkari postuak beren artean banatzen zituztela, gainontzekoak albo batera utziz. Urte bateko zortzi hautagaiek hurrengo urteko hautesleak ziren, zortzi hautagai aukeratzeko, eta halaxe urteak joan urteak etorri. Honetaz gain, alkate era sindikoak, errejidoreak aukeratzekoan, gauza bera egiten zuten, "taldekoak" aukeratu.
-==1499 urteko ordenantzak==
+Talde honetakoak ez zirenek ez zuten modurik katean sartzeko, eta udal kudeaketatik kanpo geratzen ziren. Modu honetan, udal postuetatik kanpo geratzen zen talde zabalean ezinegona gero eta handiagoa zen, eta haserrea bihurtu. Azkenean, 1695 urtean [[Udala. Foru garaia (1695-1766) (eu)|ordenantza berriak]] onartu zituzten. Hauteskundeak egiteko San Migel eguna mantentzen bazen ere, prozedura aldatu zen.
-Soraluzek gordetzen dituen ordenantza zaharrenak dira. Bertan aipatzen denez, udala osatzeko eta ordezkariak hautatzeko sistema aspalditik omen zetorren.
-Herritar guztien batzarrari "Udal Orokorra" esaten zioten, eta "udalkide" bertaratutakoei. Udalkidea izateko gizona izan behar zen, 30 urte baino gehiagokoa eta kaparea<ref>Gaztelaniaz ''hijodalgo'', ''hidalgo'' edo ''noblea''. Eta, zeintzuk ziren kapareak? arbaso kapare zutela frogatzeko gauza zirenak; hau da, Soraluzen "bizi guztiko" soraluzetarrak. Kanpokoek prozesua behar zuten kapare zirela frogatzeko, eta honek diru asko kostatzen zuen.</ref>.
-Udal Orokorra oso gutxitan biltzen zen, gai edo arazo larrietan erabakitzeko; eta urtean behin ordezkariak aukeratzeko. Ordezkari multzo honi "Udal Itxia" esaten zioten.
-Soraluzeko Udal Itxian bost ziren ordezkariak, eta San Migel egunean (irailak 29an) aukeratzen ziren: alkatea, sindikoa eta hiru errejidore (edo teniente).
-===Alkate hautaketa===
-Alkate izateko zortzi hautagai izaten ziren, lau kaletar eta lau baserritar. Gizonak denak, 30 eta 60 urte artekoak.
-San Migel egunean Udal orokorra biltzen zen. Joan zen urteko hautagai ohiek izen bana proposatzen zuten, eta aldi berean zin egiten zutela persona egokienak zirela. Hautagai bakoitzaren izena bere paperean idatzi, eta zortzi paperak lurrera botatzen ziren. Ume batek paper bat hartu eta alkateari ematen zion. Honek ozenean irakurtzen zuen alkate berriaren izena, hurrengo hamabi hilabeteetan herriko alkate eta epaile arrunta izango zena.
-Alkate berriak izendapena onartzen ez bazuen, 10.000 marabediko izuna ordaindu behar zuen, eta beste zazpi hautagaien artean aukeratzen zen alkatea. Dena dela, inork alkatea izateko ezintasuna bazuen, San Migel baino 30 egun lehenago alkateari adierazi behar zion.
-Urte bateko hautagaiek ezin zuten hautagai izan hurrengo hiru urteetan. Alkateak, berriz, hamar urteko epean libre zegoen.
-===Gainontzekoak===
-Sindikoa alkatearen modu berean aukeratzen zuten, zozketaren bidez.
-Gero, alkate eta sindikoak hiru errejidoreak (tenienteak) izendatzen zituzten, zuzenean.
-Egunean bertan beste arduradun publiko ere izendatzen zuten: Santa Maria la Real parrokiaren maiordomoa, ermitenak, ospitalarena...
-===Alkateak (eta beste postu batzuk)===
-::<small>'''''Oharra:''' Alkateak aldiberean herriko epaile arruntak ziren. Sindikoei sindiko-prokuradoreak ere esaten zitzaien. Alkateordeei, berriz, (alkate) tenienteak, bigarren alkateak... Urte berean bi alkate ager daiteke, aldaketa San Migel egunean ematen zelako.''</small>
-::{| class="wikitable col1cen col2der col3rig"
-   ! width=  "50 px" style="background:Tan" | Urtea
-   ! width= "100 px" style="background:Tan" | Postua
-   ! width= "250 px" style="background:Tan" | Izena
-|-
-| 1339 || Alkatea     || Pedro Ruiz de Aguirre
-|-
-| 1481 || Alkatea     || Garçía Ybannes de Larriategui
-|-
-| 1481 || Sindikoa    || Juan Peres de Argarate
-|-
-| 1499 || Alkatea     || Estibaris de Churruca
-|-
-| 1499 || Tenientea   || Joan García de Arreguia
-|-
-| 1499 || Alkatea     || Pero Martines de Yrigoen
-|-
-| 1499 || Sindikoa    || Domingo de Ezquiaga
-|-
-| 1505 || Alkatea     || Juan Martines de Urruscarate
-|-
-| 1506 || Alkatea     || Lope Urtís de Aseguinolaça
-|-
-| 1506 || Sindikoa    || Domingo de Arteaga
-|-
-| 1506 || Tenientea   || Juan Garçía de Arreguia
-|-
-| 1506 || Alkatea     || Lope de Acheguinolaça
-|-
-| 1511 || Alkatea     || Domingo Yvannes de Loyola
-|-
-| 1512 || Alkatea     || Domingo Ibáñez de Loyola
-|-
-| 1513 || Alkatea     || Pero Sánchez de Yturbe
-|-
-| 1517 || Alkatea     || Juan Garçía de Larriategui
-|-
-| 1517 || Alkateordea || Pero Estibalis de Arana
-|-
-| 1517 || Sindikoa    || Domingo Peres de Arteaga
-|-
-| 1584 || Alkatea     || Martín lbañez de Arizaga
-|-
-| 1585 || Errejidorea || Juan lbáñez de Churruca
-|-
-| 1612 || Alkatea     || Martín López de lturriaga
-|-
-| 1665 || Alkatea     || Francisco de Yraola y Larreategui
-|-
-| 1666 || Alkatea     || Domingo de Yraolagoitia
-|-
-| 1669 || Alkatea     || Martín de Atucha
-|}
-==1695ko ordenantzak==
 Berrehun urte geroago gauzak ez zeuden ondo. Familia batzuk udaleko ordezkari postuak beren artean banatzen zituzten: hautagaiak, hurrengo urteko hautagaiak proposatzerakoan, beren ingurukoak proposatzen zuten. Eta alkate era sindikoak, errejidoreak aukeratzekoan, gauza bera egiten zuten.
 Gainontzekoentzat ezinezkoa zen udaleko postuak eskuratu, eta haserre zegoen. Azkenean, 1695 urtean ordenantza berriak onartu zituzten. Hauteskundeak egiteko San Migel eguna mantentzen bazen ere, prozedura aldatu zen.
+==1695ko ordenantzak==
 ===Kapare eta milaristak===
 Aurreko ohituren arabera, hautesle eta hautagaiak kapare izan behar ziren. Baina honetaz gain milaristak ere; hau da, Soraluzeko etxe (edo baserri) baten jabeak izan behar ziren. Arrazoia, herriari kalte egin eta gero erantzun ahal izateko.
@@ 97. lerroa: / 20. lerroa: @@
 Ordenantzak agintzen zuen kapare milaristen zerrenda prestatzeko, eta eguneratuta mantentzeko.
+==Hautaketak==
 ===Hautesleen aukeraketa===
 San Migel egunean, herri-meza ostean, Espiritu Santuari otoitza egiten zioten, hauteskundetan laguntzeko. Ostean, kanpaiak jotzen zuen Udal Orokorra deitzeko, udaletxean. Eskribauak paperak prestatzen zituen, kapare milaristen izenekin, ozen irakurtzen dituen bitartean denok entzuteko eta, beharbada, demandan egiteko.
@@ 117. lerroa: / 42. lerroa: @@
 Izendapenak, ahal bazen, aho batez egiten ziren. Bestela, botazioz. Enpate kasuan, zozketaz.
-===Alkateak (eta beste postu batzuk)===
+==Alkateak (eta beste postu batzuk)==
 ::{| class="wikitable col1cen col2der col3rig"
@@ 155. lerroa: / 81. lerroa: @@
 ==1746eko errolda eta hautesle-zentsoa==
 urtean udal kudeatzaileak hauek ziren: Juan Tomás de Solarte (alkatea), Bartolomé de Beristain (tenientea), Ventura de Armendia (sindiko-prokuradorea), Manuel de Mendiola (erregidorea) eta José de Arzamendi (erregidorea).
@@ 169. lerroa: / 94. lerroa: @@
     | Milaristak    ||  25 || 21 ||  46 ||  14%
    |-
-    | Ez milaristak	|| 112 || 50 || 162 ||  51%
+    | Ez milaristak || 112 || 50 || 162 ||  51%
    |-
     | Kanpotarrak   || 111 ||    || 111 ||  35%
@@ 195. lerroa: / 120. lerroa: @@
 Beraz, erregimen zaharreko "euskal foru demokrazia" hartan gizonen %14ak besterik ez zuten parte hartzeko eskubidea. 18-30 urte beherakoak eta emakumeak kontutan hartzen baditugu, udalkideak %5 inguruan egon zitekeen.
+==Sistemaren ajeak eta bilakaera==
+Aurreko sistema itxia bazen, sistema berria irekiagoa zen, baina aberatsentzat.
+Azkenean, herriko %5ak dena manejartzen zuen. Aberatsak eta jabeak izanik (industria ez, nekazaritxa) kontraesana zegoen eskasian: Udalean ari zirenak garia eta okelaren ardura zuten, nahikoa eta moduko prezioan. Baina jabeak zirenez, eta errentak garitan eta okelatan kobratzen zutenez, interesa zuten kanpoan saltzen ahal zen garestien.
+Dena lehertu egin zen matxinadetan.