«Bilakaera urbanistikoa. Hastapenak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 22:09, 17 ekaina 2023 data duena

Bilakaera urbanistiko osoa ikusteko, Bilakaera urbanistikoa (eu)

Iruña-Veleiatik Tritium Tiboricum-erako galtzada

Erromatarrak: galtzada eta ibia

Kristo aurreko I mendean erromatarrak Euskal Herriaz eta Soraluze inguruaz jabetu ziren. Hurrengo mendeetan Kortazar mendigainean defentsa lerro bat antolatu zuten^[1].

Kortazar mendia oso puntu estrategikoan zegoen, Iruña-Veleiatik^[2] itsas-ertzerako balizko galtzadaren gainean: Iruña-Veleiatik irten, eta Kruzeta mendilepoa zeharkatuz Aramaio bailaratik Arrasate ingurura heltzen omen zen, Garagartza auzoan mansio edo etapa bat zegoela; handik Deba ibaia jarraitzen Debaraino heltzen zen, Tritium Tiboricum^[3] porturaino (gaur eguneko Astigarribia).

Galtzada Soraluzera iritsiko zen ibaiaren ezkerraldetik, gaur egunean zubi nagusia dagoen tokiraino. Bertan ibaia zabaltzen denez^[4], ibia zegoen, bestekaldera zeharkarzeko toki aproposa.

Behin bestekaldean, ibaiaren eskumaldetik, galtzada San Roketik gora egingo zuen Elgoibar eta Debaruntz.

Ibi hau Garagartza eta Astigarribiaren erdibidean dagoenez, hau da, etapa baten erdian, oso litekeena da bere inguruan herrixka bat sortzea, etorkizuneko Soraluze.

Azkoitirako erregebidea Pagobedeinkatu inguruan (J.C. Astiazarán 2018)

Ertaroa: erregebideak

Hurrengo mendeetan erromatar galtzada erabiltzen jarraitu zuten, Gasteiz eta Gaztelatik itsasoraino. Gainera, berriak sortu ziren, Soraluzeko ibia bidegunea bihurtuz.

Alde batetik, Bizkaia alderako bidea zegoen. Ibia zeharkatu barik aurrera jarraitzen zuen; Sagar-errekara heltzerakoan mendian gora egiten zuen Irureraino, eta handik Azitainera jeisten zen.

Bigarren bidea Azkoitirakoa zen. Ibia zeharkatuz gero, ezkerrera jo beharrean, mendian gora egiten zuen San Andresetik Pagobedeinkaturaino, era handik Azkoitira Azkarate mendilepotik.

Ertaroa: kontrolguneak

Bideetan aurrera era atzera zebiltzan jendea era merkatariak kontrolatzeko (eta zergak kobratzeko) hainbat kontrolgune zeuden Soraluze inguruan.

Erregebide nagusian, itsas-ertzeea zihoanean, garrantzitsuena Arregia dorrea zen. Harkaitz baten aurrean eraikita, bidea dorrea eta harkaitzaren artean pasatzen zen eta, beraz, kontrola ezin errazagoa zen.

Beste puntu bat Atxuri etxea izan zitekeen, ibaiaren beste aldean. Aurrekoaren moduan, hau ere harkaitz baten aurrean eraiki zen (Haitz zuri > Atx zuri > Atxuri).

Duda gehiago daude Gazteluarekin^[5]. Ibiaren gainean dagoenez, pentsatzekoa da berau gordetzeko sortu zutela. Hala ere, ez da inolako agiritan agertzen, eta ez da aztarna zaharrik gordetzen. Gauza bera esan zitekeen elizarengatik, gazteluaren bestekaldean dago eta.

Azkenik, XII mendean Nafarroako erregeak bere lehengusua bidali zuen Soraluzera, Iruren, etxea egiteko; modu honetan Eibarrerako bidea kontrolpean izango zuen.

Soraluze eta Herlabia 1343 aurretik

Ertaroa: etxe multzoak

Honetaz gain, inguruan bizi zen jendea zegoen. Biztanle haiek bi ibiren inguruan bildu ziren.

Alde batetik ibai nagusiaren (Ibaizabal) ibiaren eskumaldean, bidegurutzearen ingurunean. Bailara bertan pixkat zabaltzen denez, soro luzea osatuz, Soraluze hartu zuen izena.

Eta bestetik Erlei errekaren ibiaren inguruan: Herlaibia. Dena dela, Herlaibiako biztanleak sakabanatuagoak egongo ziren Soraluzekoak baino, hiri-gutunean eremua berbaz azaltzen da eta.

Garai horretako etxeak inolako plan orokorrik gabe sortuko ziren, bakoitza bere aldetik. Hiribildua sortzerakoan hau dena aldatuko zen.

Monastegiko elizaren aztarna zaharrak labanan

Ertaroa: Soraluzeko monastegia

Azkenik, Soraluzeko monastegia aipatu behar da.

Garaian beste askoren moduan, Soraluzeko elizari monastegia esaten zitzaion, bere errentak ez zuelako apezpikuak kontrolatzen, patroi batek baizik. Elizaren patroia Gaztelako erregea zen, baina honek 1267. urtean Elgoibarko Olaso etxeko jauna zen Lopez de Ganboaren eskuetan laga zuen patronatua.

Monastegiko eliza, segururena, gaur eguneko parrokia dagoen tokian zegoen.

Hurrengoak. 1343: hiri gutuna

Gehiago jakiteko, Bilakaera urbanistikoa. Hiri gutuna (eu)

1343 urtean, Algecirasen setioan zela, Gaztelako Alfonso XIk Placencia sortzeko hiri gutuna eman zuen. Bertan Soraluzeko eta Herlaibiako biztanleei hiribildua sortzeko agintzen zien, bere harresi eta elizarekin.

Beste toki askotan moduan, herri berria lauki formarekin egin zuten. Bi kalek zeharkatzen zuten lau etxe multzo utziz. Etxe hauen zabalera 6 kanatan zegoen arautua. Beheko solairua harrizkoa izaten zen, eta lehen pisua egur eta adreiluz egindakoa.

Hiribilduak harresia eta ateak zituen; arrasto bakarra agiri zaharretan geratu da. Nahiz eta erregeak halaxe agindu, ez zuten eliza berririk egin, aurretik zegoena aprobetxatu zutelako (Soraluzeko monastegiarena).

Erreferentziak

↑ Kortazar mendiko erromatar aztarnak.
↑ Iruña-Veleia. Wikipedia (euskaraz)
↑ Tritium Tiboricum. Wikipedia (euskaraz)
↑ Ibaizabal esaten zitzaion inguruari.
↑ El castillo.

[1] Kortazar mendiko erromatar aztarnak.

[2] Iruña-Veleia. Wikipedia (euskaraz)

[3] Tritium Tiboricum. Wikipedia (euskaraz)

[4] Ibaizabal esaten zitzaion inguruari.

[5] El castillo.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-{{Osatu barik}}
+::<small>''Bilakaera urbanistiko osoa ikusteko, [[Bilakaera urbanistikoa (eu)]]''</small>
-Gainontzeko herri eta hiriek moduan, Soraluze sortzerakoan bertako inguru naturala zein ordurako gizakiak egindakoak erabakigarri izan ziren: ibai eta errekak, bideak, existitzen ziren eraikinak...
+[[Fitxategi: Bilakaera_urbanistikoa._Iruña-Veleia_Tritium_Tiboricum_galtzada.png | thumb | left | 300px | Iruña-Veleiatik Tritium Tiboricum-erako galtzada]]
 ==Erromatarrak: galtzada eta ibia==
-Kristo aurreko I mendean erromatarrek Soraluze inguruaz jabetu ziren. Karakate mendigainean talaia egin zuten.
+Kristo aurreko I mendean erromatarrak Euskal Herriaz eta Soraluze inguruaz jabetu ziren. Hurrengo mendeetan Kortazar mendigainean defentsa lerro bat antolatu zuten<ref>[[Kortazar mendiko erromatar aztarnak (eu) | Kortazar mendiko erromatar aztarnak]].</ref>.
-Inguruko hiri nagusiak Pompaelo<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Pompaelo Pompaelo]. Wikipedia (euskaraz)</ref> eta Iruña-Veleia<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Iruña-Veleia Iruña-Veleia]. Wikipedia (euskaraz)</ref> ziren.
+Kortazar mendia oso puntu estrategikoan zegoen, Iruña-Veleiatik<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Iruña-Veleia Iruña-Veleia]. Wikipedia (euskaraz)</ref> itsas-ertzerako [[Komunikabideak. Erromatar bidea (eu)|balizko galtzadaren]] gainean: Iruña-Veleiatik irten, eta Kruzeta mendilepoa zeharkatuz Aramaio bailaratik Arrasate ingurura heltzen omen zen, Garagartza auzoan ''mansio'' edo etapa bat zegoela; handik Deba ibaia jarraitzen Debaraino heltzen zen, Tritium Tiboricum<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Tritium_Tiboricum Tritium Tiboricum]. Wikipedia (euskaraz)</ref> porturaino (gaur eguneko Astigarribia).
-Azken honetatik itsasorako galtzada zegoen: Iruña-Veleiatik irten, eta Kruzeta mendilepoa zeharkatuz Aramaio bailaratik Arrasate ingurura heltzen zen, Garagartza auzoan ''mansio'' edo etapa bat zegoela. Handik Deba ibaia jarraitzen Debaraino heltzen zen, Tritium Tiboricum<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Tritium_Tiboricum Tritium Tiboricum]. Wikipedia (euskaraz)</ref> porturaino (gaur eguneko Astigarribia).
+Galtzada Soraluzera iritsiko zen ibaiaren ezkerraldetik, gaur egunean zubi nagusia dagoen tokiraino. Bertan ibaia zabaltzen denez<ref>Ibaizabal esaten zitzaion inguruari.</ref>, ibia zegoen, bestekaldera zeharkarzeko toki aproposa.
-Galtzada Soraluzera iristen zen ibaiaren ezkerraldetik, eta bertan ibaia zeharkatzen zuen ibi batez, gaur eguneko zubi nagusia dagoen tokian gutxi gora behera. Handik, eskumaldetik eta mendian gora Elgoibar aldera joaten zen, San Roke ingurutik.
+Behin bestekaldean, ibaiaren eskumaldetik, galtzada [[San Roke ermita (eu)|San Roketik]] gora egingo zuen Elgoibar eta Debaruntz.
-Ibi honen inguruan sortu zen Soraluze.
+Ibi hau Garagartza eta Astigarribiaren erdibidean dagoenez, hau da, etapa baten erdian, oso litekeena da bere inguruan herrixka bat sortzea, etorkizuneko Soraluze.
+[[Fitxategi: Azkoitirako_erregebidea._Pagobedeinkatu_03_(Juan_Carlos_Astiazarán_2018).jpg | thumb | right | 400px | Azkoitirako erregebidea Pagobedeinkatu inguruan (J.C. Astiazarán 2018)]]
 ==Ertaroa: erregebideak==
-Hurrengo mendeetan erromatar galtzada erabiltzen jarraitu zuten, eta bide berriak sortu ziren.
+Hurrengo mendeetan erromatar galtzada erabiltzen jarraitu zuten, Gasteiz eta Gaztelatik itsasoraino. Gainera, berriak sortu ziren, Soraluzeko ibia bidegunea bihurtuz.
+Alde batetik, Bizkaia alderako bidea zegoen. Ibia zeharkatu barik aurrera jarraitzen zuen; Sagar-errekara heltzerakoan mendian gora egiten zuen [[Irure Handikoa baserria (eu)|Irureraino]], eta handik Azitainera jeisten zen.
+Bigarren bidea Azkoitirakoa zen. Ibia zeharkatuz gero, ezkerrera jo beharrean, mendian gora egiten zuen San Andresetik [[Pagobedeinkatu (eu) | Pagobedeinkaturaino]], era handik Azkoitira Azkarate mendilepotik.
-Alde batetik, Bizkaia alderako bidea. Ibia zeharkatu barik aurrera jarraitzen zuen; Sagar-errekara heltzerakoan mendian gora egiten zuen Irureraino, eta handik Azitainera jeisten zen.
+==Ertaroa: kontrolguneak==
+Bideetan aurrera era atzera zebiltzan jendea era merkatariak kontrolatzeko (eta zergak kobratzeko) hainbat kontrolgune zeuden Soraluze inguruan.
-Bigarren bidea Azkoitirakoa zen. Ibia zeharkatuz gero, ezkerrera jo beharrean, gora segi San Andresetik Pagobedeinkaturaino, era handik Azkoitira Azkarate mendilepotik.
+Erregebide nagusian, itsas-ertzeea zihoanean, garrantzitsuena [[Arregia jauregia (eu)|Arregia dorrea]] zen. Harkaitz baten aurrean eraikita, bidea dorrea eta harkaitzaren artean pasatzen zen eta, beraz, kontrola ezin errazagoa zen.
-Erregebide nagusia Gaztelatik itxasora zihoan. Bergaratik Ibaizabalen ezkerretik zetorren, Soraluze pareko ibira heltzerakoan bestekaldera pasatzen zen (aurretik ibitik, XV mendean zegoen zubitik) eta handik [[San Roke ermita (eu)|San Roketik]] gora Elgoibar eta Debaruntz.
+Beste puntu bat [[Atxuri etxea (eu) | Atxuri etxea]] izan zitekeen, ibaiaren beste aldean. Aurrekoaren moduan, hau ere harkaitz baten aurrean eraiki zen (Haitz zuri > Atx zuri > Atxuri).
-Bazegoen adar bat Eibarra zihoana: ibia zeharkatu beharrean aurrera egiten zuen eta, [[Irure Handikoa baserria (eu)|Iruretik]] barrena, Eibarraino heltzen zen. Bigarren adarrak, berriz, ibia pasa eta mendian gora egiten zuen, [[Pagobedeinkatu (eu)|Pagobedeinkaturaino]], eta handik Azkoitira jeisten zen.
+Duda gehiago daude [[El castillo (eu)|Gazteluarekin]]<ref>El castillo.</ref>. Ibiaren gainean dagoenez, pentsatzekoa da berau gordetzeko sortu zutela. Hala ere, ez da inolako agiritan agertzen, eta ez da aztarna zaharrik gordetzen. Gauza bera esan zitekeen elizarengatik, gazteluaren bestekaldean dago eta.
-Honetaz gain hainbat herribide agertzen dira mapan: Osirantzurakoa<ref>Gaur egun Osintxu.</ref>, [[Erlei baserria (eu)|Erlaegirakoa]], [[Ernizketa baserria (eu)|Ernizketarakoa]] eta Altunerakoa. Arregiako estrata ere agertzen da, [[Arregia Goikoa (eu)|Arregigoikoatik]] herrikaskora zihoana.
+Azkenik, XII mendean Nafarroako erregeak bere lehengusua bidali zuen Soraluzera, [[Irure Handikoa baserria (eu)|Iruren]], etxea egiteko; modu honetan Eibarrerako bidea kontrolpean izango zuen.
-==Kontrolguneak==
+[[Fitxategi: Bilakaera_urbanistikoa._Soraluze_eta_Herlaibia.png | thumb | center | 800px | Soraluze eta Herlabia 1343 aurretik]]
-.343 urteko hiri-gutunak Soraluze eta Herlaibiako eremuko biztanleak aipatzen ditu. Beraz, bi inguru horietan etxeak bazirela ondoriozta daiteke. Dena dela, Herlaibiakoak sakabanatuago egongo ziren SOraluzekoak baino, ''eremua'' berbak adierazten duenez.
+==Ertaroa: etxe multzoak==
+Honetaz gain, inguruan bizi zen jendea zegoen. Biztanle haiek bi ibiren inguruan bildu ziren.
-Horietaz gain baziren hiru eraikin garrantzitsu. Alde batetik, [[Arregia jauregia (eu)|Arregia dorrea]] eta Atxuri etxea, biak ala biak errege bidearen ondoan herriko bi ertzetan. Eta [[Santa Maria la Real eliza (eu)|Soraluzeko monastegia]], 1.267 urtean aipatzen dena, gaur eguneko parrokia dagoen tokian zegoela.
+Alde batetik ibai nagusiaren (Ibaizabal) ibiaren eskumaldean, bidegurutzearen ingurunean. Bailara bertan pixkat zabaltzen denez, soro luzea osatuz, Soraluze hartu zuen izena.
+Eta bestetik Erlei errekaren ibiaren inguruan: Herlaibia. Dena dela, Herlaibiako biztanleak sakabanatuagoak egongo ziren Soraluzekoak baino, hiri-gutunean ''eremua'' berbaz azaltzen da eta.
-==Herriak==
+Garai horretako etxeak inolako plan orokorrik gabe sortuko ziren, bakoitza bere aldetik. Hiribildua sortzerakoan hau dena aldatuko zen.
-Honetaz gain, jendea bi tokitan pilatu zen.
-Alde batetik ibiaren eskumaldean, bailara zabaltzen den tokian, soro luzea osatuz: Soraluze.
-Eta bestetik Herlei errekaren ibian inguruan: Herlaibia.
+[[Fitxategi: Santa_Maria_la_Real_eliza._Aztarna_zaharrak_(Juan_Carlos_Astiazarán_2017).jpg | thumb | right | 400px | Monastegiko elizaren aztarna zaharrak ''labanan'']]
+==Ertaroa: Soraluzeko monastegia==
+Azkenik, [[Santa Maria la Real eliza (eu)|Soraluzeko monastegia]] aipatu behar da.
+Garaian beste askoren moduan, Soraluzeko elizari monastegia esaten zitzaion, bere errentak ez zuelako apezpikuak kontrolatzen, patroi batek baizik. Elizaren patroia Gaztelako erregea zen, baina honek 1267. urtean Elgoibarko Olaso etxeko jauna zen Lopez de Ganboaren eskuetan laga zuen patronatua.
+Monastegiko eliza, segururena, gaur eguneko parrokia dagoen tokian zegoen.
+==Hurrengoak. 1343: hiri gutuna==
+::<small>''Gehiago jakiteko, [[Bilakaera urbanistikoa. Hiri gutuna (eu)]]''</small>
+urtean, Algecirasen setioan zela, Gaztelako Alfonso XIk Placencia sortzeko hiri gutuna eman zuen. Bertan Soraluzeko eta Herlaibiako biztanleei hiribildua sortzeko agintzen zien, bere harresi eta elizarekin.
+Beste toki askotan moduan, herri berria lauki formarekin egin zuten. Bi kalek zeharkatzen zuten lau etxe multzo utziz. Etxe hauen zabalera 6 kanatan zegoen arautua. Beheko solairua harrizkoa izaten zen, eta lehen pisua egur eta adreiluz egindakoa.
+Hiribilduak harresia eta ateak zituen; arrasto bakarra agiri zaharretan geratu da. Nahiz eta erregeak halaxe agindu, ez zuten eliza berririk egin, aurretik zegoena aprobetxatu zutelako (Soraluzeko monastegiarena).
-==Soraluzeko monastegia==
 ==Erreferentziak==
+[[Kategoria: Urbanismoa]]