Historia. Hiribildu berrien garaia (eu)

Adi! Artikulu hau oraindik argitaratze prozesuan dago.

Zuzentzen baduzu, edo informazioa gehitzen baduzu, mesedez ez kendu ohar hau. Eskerrik asko!

Gipuzkoako bailarak eta hiribildu berriak

Gipuzkoako "bailarak" (Mariano Ciriquiainen arabera)

Hiribilduen sorrera berrehun edeta hiruehun urte lehenago hasi bazen Europan, Euskal Herrian XII. mende bukaeran hasi zen, merkataritzaren susperraldiarekin batera.

Abeltzainen bailarak

Bigarren milurtekoa hasterakoan, hiribilduak eta probintziak ez ziren oraindik eratuta; Araba, Gipuzkoa, Bizkaia, Nafarroa, Errioxa… izenek esparru geografikoak izendatzen zituzten, besterik ez. Ordurarteko gizarte egiturak bi ziren. Alde batetik auzune edo herrixkak ziren, batez ere abeltzaintzan aritzen diren borda gutxi batzuk biltzen zituztenak. Eta gero bailarak ziren.

Bailara hauek partzuergoak izaten ziren. Urte eta mendetan abeltzainak elkarrekin batu ziren, eta egiturak sortu, larreak eta mendiak ustiatzeko. Denborarekin bailara hauek oso zabalak izan ziren.

Soraluzeko abeltzainak ingurukoekin elkartu ziren, beraien partzuergoa sortzeko. Gerora Markinako lurraldea izena eman zioten, Gipuzkoa eta Bizkaia arteko muga lausoan geratzen zelako. Dozena bat bailara eratu ziren Gipuzkoan.

Hiribilduak sortu ahala partzuergo gehienak desegin ziren, baina arrasto luzea utzi zuten mendien ustiaketan. Hala ere batzuk, batez ere herrixka txikiak biltzen zituztenek, mende asko iraun zuten alkatetza nagusiak bihurtuta: Aiztondo, Areria, Saiatz. Altzaniako partzuergoak, modu batean edo bestean, oraindik bizirik dirau, Urbia eta Aralarreko larreak kudeatzeko.

Hiribildu berriak

Euskal Herrian XII. mendean hasi ziren hiribildu berriak sortzen. Mende honetan eta hurrengoan gehienak aurretik zeuden herrixkei hiri gutuna ematerakoan sortu ziren, baina XIV. mendean gehienak hutsetik sortutakoak ziren.

Hau da Gipuzkoan sortutako erdien kasua (%48a), baina Placencia de Soraluce sortzeko bi herrixka erabili zituzten: Herlaibia eta Soraluce. Dena dela, hiribildua sortzerakoan gizarte egitura goitik behera aldatzen zen.

Itsasertzeko hiribilduak, itsas merkataritza sustatzeko

Itsasoko merkataritza...

Milurteko berriarekin Kantauri itsasoan merkataritza loratu zen. Pirata normandoak desagertuta, eta teknika berriez baliatuta, kabotaje nabigazioa asko garatu zen. Eta nabigazioarekin batera, portuak eta itsasertzeko herriak ere.

Ordurarte, erregeek (Nafarroakoek zein Gaztelakoek) zeharkako kontrola izaten zuten, kapareen bidez. Baina merkataritzak ekarritako aberastasuna zuzenean kontrolatzeko gogoa eta beharra sortu zen. Horregatik, erregeek portu hauek hiribildu bihurtu zituzten, hiri gutunen bidez. Modu honetan kapareen menpean egon beharrean zuzenean bere menpean egongo ziren, honek suposatzen zuen guztiekin: aginduak, zergak…

Modu honetan, Gipuzkoako lehen hiribilduak kostaldean edo inguruan sortu ziren, Nafarroako zein Gaztelako erregepean: Donostia (1180), Hondarribia (1203), Getaria (1209), Mutriku (1209), Oiartzun (1200 eta 1214 artean) eta Zarautz (1234).

Bideondoko hiribilduak, portuetarako bideak zaintzeko

...eta erregebideen garrantzia

Itsas garraioa merkeagoa eta azkarragoa izanik, komunikabideek ere goitik behera aldatu ziren. Aurreko mendeetan ardatz nagusia ekialde-mendebalde norabidekoa bazen (Santiobidea), hurrengo mendeetan ipar-hegoaldekoak indartu ziren.

Barnealdea (Arabako lautada) eta Gipuzkoako kostalde artean bi ziren bide nagusiak: Arlabanetik Debarakoa, Debarrotik joaten zena, eta San Adrianetik Donostialdera eta mugarakoa.

Behin itsasertzeko herriak Gaztelako erregepean jarrita, hurrengo urratsa bide hauek ere erregepera ekartzea zen, kapareen menpetik kentzeko.

Horregatik, bigarren boladan (1256-1268) bideondoko hiribilduak sortu ziren. Hasiera batean Alfontso X.ak hiri gutuna urte berean eman zien Oria arrokoei: Tolosa (1256), Segura (1256) eta Villafranca (Ordizia 1256). Gero, Debarroaren ttanda etorri zen: Montdragon (Arrasate 1260) eta Villanueva de Vergara (Bergara 1268).

Ildo bereari jarraituz, sortzeko hurrengo hiribildua Soraluze zen... baina, usteak erdi ustel! 75 urte igaro izan behar ziren Placencia de Soraluce sortzeko. Arrazoia? Krisia, XIII. mende bukaerako krisia.

Krisi garaiko hiribilduak, denetik pixkat

XIII. mende bukaerako krisia

Lehen boladan kostaldeko hiriak sortu baziren ere, oraingo honetan Gaztelako erregeek bideak eta mugak (Nafarroako erresumarekin eta Arabarekin) babestea lehenetsi zuten. Hasitako martxan jarraituz, hurrengo urteetan hiri berriak sortzea esperotakoa zen, bai Debarroan bat Oria aldean.

Garapen ekonomikoa eten zenekoa

Baina orduan, XIII. mendeko bigarren erdian, krisiak gogor jo zuen, eta batez ere nekazaritzari eragin zion; hau da, Araban eta Nafarroan. Ondorioz, hiribildu berriak sortzeko joera hau bertan behera geratu zen. 75 urte pasa izan behar ziren bideondoko biribildu berriak sortzeko.

Aurreko mendean hainbat esparru luberritu ziren biztanle berriak ezartzeko. Prozesua ziklikoa zen: biztanle gehiago, esparru berriak luberrritu, uztak handitu, biztanle gehiago… Baina XIII. mende bukaeran zikloa geratu zen, eta ez zen luberri gehiago sortu; gainera, aurretik luberritutako esparru asko laga egin zituzten atzera. Baina biztanle kopurua gora jarraitzen zenez, ezinbesteko ondorioa gosea izan zen. Bai garia ekoizten zuten lurraldetan, Nafarroan eta Araban, baita Gipuzkoa eta Bizkaian, gari nahikorik sortzen ez zutena eta kanpotik ekarri behar zutela. Gose honek XIV. mendeko erdirarte iraun zuen.

Kapareak eta errentak

Uztak apalduta, jauntxo eta kapareei ordaindu beharreko errentak ere jaitsi ziren, eta gosearen gosez askotan nekazariek ezin izan zituzten errentak ordaindu. Arrazoi berberengatik, “hamarrenak” ere murritzagoak izan ziren. Kasu gehienetan urteko errentak jeitsi edo barkatu izan behar zituzten. Ondorioz, kapareek lehengo ondasunak gorde bazituzten ere, jasotako errentak txikiagoak izanik, bizimodua ere apaldu behar izan zuten.

Ondorioz, kapareek bide guztiak erabili zituzten, beti beraien aberastasun maila defendatzeko. Batzuk baketsuak: orduan sortu ziren maiorazgoak ondasunak bilduta mantentzeko, eta orduan ere hasi ziren hiribilduetan ezartzen, merkataritzan aritzeko.

Beste bide batzuk ez ziren horren baketsuak: "erdi ahaztutako" zerga zaharrak berpiztu zituzten edota zerga berriak asmatu, nekazarien oldarraldiak eragiten); menpekoak bortzaz erabiltzen zituzten gero eta gehiago; hiribilduetan zinegotzi karguak indarrez eskuratu nahi izan zituzten, honela erabakiak beraien alde hartzeko...

Krisiaren irteera

Orokorrean, krisi honen eraginez Araba eta Nafarroa atzean geratu ziren. Baina Euskal Herriko ipar isurialdean hobeto eutsi zioten krisiari eta, batez ere, azkarrago errekuperatu ziren. Horretarako itsasoko nabigazioa ezinbestekoa izan zen: nahiz eta Araban, Nafarroan edota Gaztelan oso uzta txarrak izan, Europatik zetorren "itsasoko ogia" eskuratzen zuten eta.

Krisi honen azken ostikada Izurri Beltza izan zen. Euskal Herrira 1348. urtean heldu zen, eta hiru biztanletik bat hil omen zuen. Toki batzuetan gogorrago jo zuen: Nafarroan, esateko, bitik bat hil zen.

Hiribildu berriak

Jauntxoei kontra egiteko, Gaztelako erregeek hiribilduak antolatzeari ekin zioten berriro, baina helburu oso desberdinekin: Monreal de Deva (Deba 1296), Santa Cruz de Salvatierra (Azpeitia 1310), Villa Nueva de Oyarço (Errenteria 1320) eta San Martin de Iraurgi (Azkoitia 1324).

Hurrengo urteetan Ondarroa (1327) portuari lotuta sortu zuten, eta Salinas de Leniz (Leintz Gatzaga 1331), berriz, bideondoko hiribildua da.

Bitartean, Soraluze eta Herlaibia herrixkak Markinako lurraldean jarraitzen ziren, inguruko jauntxo eta kapareen azpian.

Kapareak eta leinu gerrak

Krisiak iraun zuen urte guztietwn biztanle kopurua gero eta txikiagoa zen. Eta beraien lurrak lantzeko jauntxoek menpekoak behar zituztenez, hauek alde ez egiteko (beste jauntxo baten lurretara, ssateko) kapareak jopuen bizi baldintzak malgutzera behartuta egon ziren.

Eta kapareek bortizkeria maila igo zuten, gatazkak areagotuz. Beste kapareen menpekoen kontra lehen (abereak lapurtzen, gizonak bahituz soldaduak egiteko, erreketak, hilketak...) eta, nahikoa ez zenez, hiribilduen kontra ere (lapurretan, erreketan, hilketan... Arrasate oraindik 1448. urtean erre zuten). Eta, azkenik, kapareen artekoa: orduan hasi ziren leinu borrokak edo leinu gerrak.

Hau dena urki kapare guztiak bi aldetan lerrokatu ziren: Oinaz leinuaren inguruan oinaztarrak, eta Ganboa leinuaren inguruan ganboatarrak. Gauza bera gerratu zen Kantabrian (Giles eta Negretes) eta Nafarroan (agramondarrak eta beaumondarrak). Nahikoa talde egonkorrak izan ziren, nahiz eta batzuetan kapare batzuk alde batetik bestera pasa.

Leinuen arteko gerra hauek, orokorrean, mendietan egiten ziren, batzuen eta besteen gotorlekuak erasotzen. Baina kapareak zinegotziak ziren hirietan ere (Bilbo, Gasteiz...) eman ziren.

Gogoratu behar da leinu buruak, Ahaide Nagusiak, ez zirela ez gipuzkoarrak ezta bizkaitarrak ere. Jatorriz arabarrak, Trastamara erregeen Gaztelako gorteetan aritu ziren ehun urtetik gora: Infantadoko dukeak, Salvatierrako konteak, Salinas, Orgaz, Manrique, Velasco familiak… ez ziren Araba edota Errioxako lurretan aritzen; bere diru iturriak beste lurraldetan zeuden eta, askotan, beste jardueretatik. Gipuzkoa eta Bizkaian, aldiz, diruiturriak lurrari lotuak zeuden eta, errentak apalagoak izanik, borrokak askoz latzagoak izan ziren.

Mutxaneko etxe zaharra (Joxean Arluziaga 2015)

Burdinolak

Burdina aspalditik lantzen zen Euskal Herrian, baina erabilitako teknologia (haizeolak) ez zen oso emankorra, eta ekoizpena eskasa zen, kalitatean zein kopuruan.

Baina XIII. eta XIV. mende artean iraultza modukoa gertatu zen. Alde batetik, uraren energia erabiltzen hasi ziren, eta burdinolak Gipuzkoa osora zabaltzen hasi ziren; ondorioz, ekoizpena asko handitu zen. Bestetik, teknologia berriak zabaldu ziren, oso burdin ona sortzen ahalbidetu zutena.

Burdinolak hiribildu berriekin batera ugaritu ziren. Eta XV. mende bukaeran, zerga sistema berria zela eta zerrenda egin zutenean (Medina del Campo 1497/08/18), gaurko Gipuzkoan 200dik gora zeuden. Horietako bat Soraluzekoa, Sagarraga (segururena Mutxaneko etxe zaharra).

Erreferentziak

• La evolucion del hábitat y el poblamiento en el País Vasco durante las Edades Media y Moderna. Álvaro Aragón Ruano (Domitia, 2011).
• Erdi Aroko euskararen historia kanpotik eta barnetik (Historia apur bat). Urtzi Reguero Ugarte (Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo" 2021).
• La formación de las villas en Guipúzcoa. Mariano Ciriquiain-Gaiztarro (Revista de Administración Local 1947).