«Udala. Konstituzionalismoa (1845-1931) (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

17:47, 10 ekaina 2020(e)ko berrikuspena

Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, Udala (eu)

Aurrekariak

Sortu zenetik (1343) Soraluzeko Udala Foru sistemaren arabera antolatu zen, beti aberatsen mesedetan. Azken epean (1766-1845), nahiz eta auto acordadoren arabera herritar arruntek ordezkaritza propioa izan, kapare milaristek zuten.

Lehen karlistadaren (1833-1840) ostean, Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian 1845ko Udal Legea onartu zenean, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.

1845ko Udal Legea

1845/01/08 egunean Espainian Udal Legea^[1] onartu zuten, udalak antolatzeko.

Aurreko Udal Legeen bilakaera zen, baina Soraluzen (eta gainontzeko Euskal Herrian) ezarri zen lehena. Lege honen arabera, aldaketak sakonak izan ziren.

Lehenik eta behin, alkateek epaile ahalmenak galdu zituzten (auzitegi barrutiak sortu ziren horretarako, Bergarakoa kasu). Udalaren antolaketari dagokionez, alkatea gobernuaren ordezkaria izango zen, Udal Orokorrak (auzokide guztien bilerak, arazo larriak erabakitzeko) desagertu ziren, eta udal partaide guztiak berdinak ziren, aurreko mailak desagertuz.

Eta beste funtsezko aldaketa bat hauteslegoa izan zen, sufragio zensitarioa sortu zutelako.

Udalaren osaketa

1845/01/08ko Udal Legearen arabera, Soraluzeko udala alkateak, bi teniente-alkatek eta bederatzi errejidorek osatuko zuten^[2].

Zinegotziak denak berdinak ziren, aurreko berezitasunak desagertuz (sindiko-prokuradorea, arrunten errejidoreak, arrunten sindikoa...).

Geroko beste lege baten arabera (1858/07/21), Soraluzek Udalak hamabi lagunek, alkatea barne, osatuko zuten.

Udalaren aukeraketa

Alkatea gobernuaren ordezkaria zen, Gipuzkoako Buruzagi Politikoak^[3] izendatuta.

Zinegotziak herriko hautesleek aukeratzen zituzten. Eta, aurretik egiten zen bezala, hauteslegoa murriztua zen, soraluzetar guztiok ez zuten hautesle eta hautagai izateko eskubidea. Emakumeak eskubide gabe jarraitzen ziren, baina gizonentzako baldintzak aldatu ziren: 1845 aurretik hautesleak herriko kapare milaristak baziren (hau da, noblea eta etxe jabeduna), ordutik aurrera honenbesteko errenta kobratzea nahikoa zen^[4].

Modu honetan erabaki-gunea aldatu egin zen: "diru zaharra" edo lur-jabeen multzotik "diru berria" edo burgesiaren aldera pasa zen.

Sistemaren etenak

Seiurte Gloriosoa, errepublikarekin gestora Donostiako jefe politikoak izendatuta. Gero, hauetskundeak (sugfragio universal)

Gero, karlistak. Zuzenean gestora

1876 urtean atzera buelta sistema zaharrera

Bilakaera

Hurrengo urteetan hainbat Udal Lege ezarri ziren, momentuko gobernuaren arabera. Bi motakoak ziren, moderatuak (errenra muga oso altua zen, eta beraz hautesle gutxi eta oso aberatsak, eta alkatea gobernuak izendatzen zuen) eta aurrerakoiak (errenta muga jeisten zen, eta hautesle gehiago izaten ziren, eta alkatea zinegotziek izendatzen zuten).

Sistema honek udala oligarkiaren menpe jartzen zuen. Sistema foralarekin hautesleak helduen %5 eta %10rren artean bazegoen, sistema berriarekin hautesleak %1a (udal lege moderatuak) edo %3a (udal lege aurrerakoiak) izaten ziren.

XX mendea

XX mende hasieran bi barrutietan antolatu zuten herria, bakoitzak bost zinegotzi aukeratzen zituela^[5].

Sufragio unibertsala 1868 urtean ezarri zuten (Seiurteko Loriatsua) eta 1874an atzera kendu. 1890tik aurrera berriri ezarri zuten. Baina beti gizon familia buruentzat.

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Alkateak (eta beste kargu batzuk)

Urtea	Postua	Izena
1846	Alkatea	Ambrosio Maria de Aldasoro
1860	Alkatea	José Ignacio de Ybarra Yribe Campos
1863	Alkatea	Martin de Azcárate Gaztelu
1865	Alkatea	Martin de Azcárate Gaztelu
1866	Alkatea	Martin de Azcárate Gaztelu
	Alkatea	Saturnino Astiazarán Ciarán
1895	Alkatea	Francisco Larrañaga
1903	Alkatea	José Mendiola
1904	Alkatea	Bruno Maiztegui
1904	Sindikoa	Pedro Oregui
1915	Alkatea	Ambrosio Orueta Unamuno
1915	Sindikoa	Pantaleón Oregui
1915	Zinegotzia	José Arizaga
1915	Zinegotzia	José Sesma
1915	Zinegotzia	José María Lascurain
1916	Zinegotzia	José Leturiondo
1916	Alkatea	Bruno Maiztegui
1917	Zinegotzia	Bruno Maiztegui
1918	Zinegotzia	Miguel Galarraga
1919	Zinegotzia	Trinidad Placencia
	Alkatea	Ignacio Aranguren Alquibar

Erreferentziak

↑ Ley Municipal del 8 de enero de 19845.
↑ Diccionario histórico-geográfico-descriptivo de los pueblos, valles, partidos, alcaldías y uniones de Guipuzcoa. Pablo Gorosabel (Tolosa 1862).
↑ Orduko gobernadore zibila edo gobernuaren ordezkaria.
↑ Sufragio censitario.
↑ 1917 urtean 507 hautesle ziren (Geografía de Guipúzcoa, Serapio Múgica).

[1] Ley Municipal del 8 de enero de 19845.

[2] Diccionario histórico-geográfico-descriptivo de los pueblos, valles, partidos, alcaldías y uniones de Guipuzcoa. Pablo Gorosabel (Tolosa 1862).

[3] Orduko gobernadore zibila edo gobernuaren ordezkaria.

[4] Sufragio censitario.

[5] 1917 urtean 507 hautesle ziren (Geografía de Guipúzcoa, Serapio Múgica).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ 2. lerroa: / 2. lerroa: @@
 ==Aurrekariak==
-Soraluze dortu zenetik Udala Foru sistemaren arabera antolatu zen, beti aberatsen mesedetan. Azken epean (1766-1845) nahiz eta auto acrodadoren arabera herritar arrunten ordezkaritza propioa izan, gehiengoa kapare milaristak zituzten.
+Sortu zenetik (1343) Soraluzeko Udala Foru sistemaren arabera antolatu zen, beti aberatsen mesedetan. [[Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu)|Azken epean]] (1766-1845), nahiz eta ''auto acordado''ren arabera herritar arruntek ordezkaritza propioa izan, kapare milaristek zuten.
-Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) karlistak Foruen alde agertu ziren (erabaki taktikoa, berandu hartua, baina foruzale azkenean). Gerra galdu zutenean, liberal foruzaleak lortu zuten Espartero jeneralak "foruak berrestea... erregetzaren batasuna konstituzionalaren kaltetan izan ezik".
+Lehen karlistadaren (1833-1840) ostean, Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian 1845ko Udal Legea onartu zenean, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.
-Hurrengo urteetan Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian haunbat Udal Lege izan ziren (1837, 1840, 1845) eta azken honek, Foruak deseuztaturik, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.
-Aurreko urteetan lurralde foralek eutsi bazioten bere berezirasunari, lehen karlistadaren ostean Estatuaren uniformismoak irabazi zuen; hau da, Espainiako konstituzioetan oinarritutako legeak jarraitu beharrak.
+==1845ko Udal Legea==
+/01/08 egunean Espainian ''Udal Legea''<ref>Ley Municipal del 8 de enero de 19845.</ref> onartu zuten, udalak antolatzeko.
+Aurreko Udal Legeen bilakaera zen, baina Soraluzen (eta gainontzeko Euskal Herrian) ezarri zen lehena. Lege honen arabera, aldaketak sakonak izan ziren.
-==1845ko Udal Legea==
+Lehenik eta behin, alkateek epaile ahalmenak galdu zituzten (auzitegi barrutiak sortu ziren horretarako, Bergarakoa kasu). Udalaren antolaketari dagokionez, alkatea gobernuaren ordezkaria izango zen, ''Udal Orokorrak'' (auzokide guztien bilerak, arazo larriak erabakitzeko) desagertu ziren, eta udal partaide guztiak berdinak ziren, aurreko mailak desagertuz.
+Eta beste funtsezko aldaketa bat hauteslegoa izan zen, sufragio zensitarioa sortu zutelako.
-/01/08 egunean ''Udal Legea''<ref>Ley Municipal del 8 de enero de 19845.</ref> onartu zuten, udalak antolatzeko. Aurreko udal legeen bilakaera zen, baina Soraluzen (eta gainonfzeko Euskal Herrian) ezarri zen lehena. Lege honen arabera, alkateek epaile ahalmenak galtzen zuten (auzitegi barrutiak sortu ziren horrerarako, Bergarakoa kasu), zinegotzi guztiak berdinak ziren, ''udal orokorrak'' (auzokide guztien bilerak, arazo larriak erabakitzeko) desagertzen ziren, hautesleak zergadun aberatsenak izango ziren eta alkatea gobernuaren ordezkaria izango zen (Gipuzkoako ''Buruzagi Politikoak''<ref>Orduko gobernadore zibila edo gobernuaren ordezkaria.</ref> izendatuta).
+===Udalaren osaketa===
+/01/08ko ''Udal Legea''ren arabera, Soraluzeko udala alkateak, bi teniente-alkatek eta bederatzi errejidorek osatuko zuten<ref>[[Diccionario de Gorosabel (eu) | Diccionario histórico-geográfico-descriptivo de los pueblos, valles, partidos, alcaldías y uniones de Guipuzcoa]]. Pablo Gorosabel (Tolosa 1862).</ref>.
-===Osaketa===
+Zinegotziak denak berdinak ziren, aurreko berezitasunak desagertuz (sindiko-prokuradorea, arrunten errejidoreak, arrunten sindikoa...).
-/01/08ko ''Udal Legea''ren arabera, Soraluzeko udala alkateak, bi teniente-alkatek eta bederatzi errejidorek osatuko zuten<ref>[[Diccionario de Gorosabel (eu) | Diccionario histórico-geográfico-descriptivo de los pueblos, valles, partidos, alcaldías y uniones de Guipuzcoa]]. Pablo Gorosabel (Tolosa 1862).</ref>.
 Geroko beste lege baten arabera (1858/07/21), Soraluzek Udalak hamabi lagunek, alkatea barne, osatuko zuten.
+===Udalaren aukeraketa===
+Alkatea gobernuaren ordezkaria zen, Gipuzkoako ''Buruzagi Politikoak''<ref>Orduko gobernadore zibila edo gobernuaren ordezkaria.</ref> izendatuta.
+Zinegotziak herriko hautesleek aukeratzen zituzten. Eta, aurretik egiten zen bezala, hauteslegoa murriztua zen, soraluzetar guztiok ez zuten hautesle eta hautagai izateko eskubidea. Emakumeak eskubide gabe jarraitzen ziren, baina gizonentzako baldintzak aldatu ziren: 1845 aurretik hautesleak herriko kapare milaristak baziren (hau da, noblea eta etxe jabeduna), ordutik aurrera honenbesteko errenta kobratzea nahikoa zen<ref>''Sufragio censitario''.</ref>.
-===Aukeraketa===
+Modu honetan erabaki-gunea aldatu egin zen: "diru zaharra" edo lur-jabeen multzotik "diru berria" edo burgesiaren aldera pasa zen.
-Hasieran sistema zensitarioa zen; hau da, ''millaristen'' modukoa.
-Baina ondasun higiezinak kontutan hartu beharrean, errentaren (eta zergen) arabera lortzen zen hauteslea izateko eskubides. Hau da,  hautesleak errenta jakin bat baino gehiago kobratzen zutenak ziren.
 ==Sistemaren etenak==