«Olak, errotak eta zentralak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak
No edit summary |
No edit summary |
||
(2 erabiltzailek tartean egindako 31 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
==Azalpen orokorrak== | ==Azalpen orokorrak== | ||
Beste toki askoren moduan, Soraluzen ere ura ustiatzeko hainbat | Beste toki askoren moduan, Soraluzen ere ura ustiatzeko hainbat errota eraiki zituzten. Lurra lantzerakoan orografiak asko laguntzen ez badu ere (ikus [[Soroetako mugak Soraluzen (eu)|Soroetako mugak Soraluzen]]), herriko aldapek berebiziko indarra ematen diote urari, beren ustiaketa lagunduz. | ||
Errota izena latinezko ''rota'' berbatik dator; hau da, errobera. Soraluzeko kasuan urak eragindako erroberak ziren, ur-errotak. Aintzinean beste bi izen ere erabili izan dira Soraluzen: bolua edo boluna ([[Agarrebolu baserria (eu)|Agirre boluna]], esateko) eta igera, iparraldeko ''ehiera''ren parekoa ([[Igareta errota (eu) | Igareta]]). | |||
Aspaldiko izen horietaz gain, errotek beste izenak hartu dituzte ustiatzeko moduaren arabera: ogi errotak (errotarriak mugiaraztzen laboreak apurtzeko), olak, burdinolak, barrenak, sutegiak (mailuak gora eta behera erabiltzen), pilak edo batanak (mailuak lihoa estuzeko erabiliz), zentralak (turbinak mugitzen indarra sortzeko)... | |||
Soraluzeko errota askok erabilera bat baino gehiago izan dituzte, batetik bestera pasatzen garaiko interesen arabera. Gainera, izen aldaketak direla eta, ezin daiteke baztertu sarrera honetan jasotako errota batzuk bi aldiz agertzea, baina izena aldatuta. | |||
==Ogi errota zaharrak== | |||
Soraluzeko Artxibo Historikoaren agiri zaharrenak XVI. mende hasierakoa izanik, gutxi dira aurreko mendeetako berriak. Hala ere, bertan agertzen diren aipamenei kasu eginda, ogi errota batzuen aztarnak topa daitezke. | |||
Udalak [[Igareta errota (eu)|Igareta]] errotaren erdia 1476. urtean saldu zuen. Beraz, errota zaharragoa da, XV. edo XIV. mendekoa seguruena. | |||
Bost urte lehenago Domenja Loiolakoa [[Igarate etxea (eu)|Igaraten]] jaio zen, epailearen aurrean aitortu zuen moduan: ''1471.ean Igerateko errotan jaio eta anai-arrebekin bizi zela, azken hauek errentan izan zutela orain dela zortzi urte arte''. | |||
[[Arkaitz baserria (eu)|Arkaitzeko]] errotari XVI. mende hasieran ''Igueraçaarraga'' esaten zioten (Iguera = errota + çaarra = zaharra + aga). Beraz, hau ere XV. edo XIV. mendekoa izango zen, zaharragoa ez bazen. | |||
[[Agarreburu baserria (eu)|Agirreboluna]] ere 1515.eko Soraluzeko bideen azalpenean agertzen da: ''...Agirre errekara doana, erreka horreran dagoen errota ondoan...''. Pentsatzekoa da aurreko mendetakoa izatea. | |||
Azkenik, [[Alzubiaga errota (eu)|Alzubiagaren]] berriak 1543.ekoak dira, jabeek alokatu zutenekoa bertan barrena jartzeko. Baina izen zaharrek (''Aurteingo-Yguerea'' eta ''Aurtengo-bolua'') askoz zaharragoa dela adierazten dute. | |||
Honek ez du esan nahi besterik ez zirenik, baina bai hemen jasotakoak. | |||
{{#display_map: | |||
43.169944, -2.404555~[[Agarreburu baserria (eu) | Agirre boluna]]; | |||
43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu) | Aurteingo Yguerea]]; | |||
43.177970, -2.420517~[[Igarate etxea (eu) | Igarate]]; | |||
43.176083, -2.414286~[[Igareta errota (eu) | Igareta]]; | |||
43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu) | Olea]]; | |||
43.169131, -2.406169~[[Arkaitz baserria (eu) | Ygueraçaarraga]] | |||
|type=earth |height=800px |width=1000px | |||
}} | |||
==Olak== | ==Olak== | ||
Alboko herriekin konparatuz, Soraluzek badu alde honetatik berezitasuna. Esandako moduan, nekazaritzandako aukera larregi ematen ez zuenez, bertakoek industriari ekin zioten. Eta industriak ezer behar badu, indarra da. | Alboko herriekin konparatuz, Soraluzek badu alde honetatik berezitasuna. Esandako moduan, nekazaritzandako aukera larregi ematen ez zuenez, bertakoek industriari ekin zioten. Eta industriak ezer behar badu, indarra da. | ||
XV. mende bukaeran hasi eta XVI. mendean burdingintza eta, batez ere, armagintzaren loraldia izan zen Soraluzen. Hasiera batean bigarren urratseko burdinolak eta sutegiak sortuz<ref>Burdinola nagusiek burdin mea totxo handitan bihurtzen zuten, bigarren mailako burdinolek (''ferrería sotil'') totxo hauek mehetu eta luzatu egiten zuten, eta sutegiek, berriz, azken produktuak landu: arma zuriak lehen eta suzko armak gero (ikus [[Armak eta lanabesak (eu)|Armak eta lanabesak]]).</ref>, eta gero barrenak eraikitzen. | |||
Hauek mugitzeko, batzuetan aurreko errotak erabili zituzten, bi erabilera uztartuz: arkabuzak eta mosketeak zulatzeaz gain (barrenak), laboreak apurtzeko ere erabiltzen zituzten (ogi-errotak); esateko, [[Malmero errota (eu)| Igareta]] errota. Baina orokorrean berriak egin zituzten, hauetako bakarren batek, [[Olabarrena (eu) | Ybaiçabal/ Olabarrena]], lan bikoitza ere egiten zuela. | |||
Batez ere bi ingurutan agertu ziren olak, Sagar-errekan ([[ | Batez ere bi ingurutan agertu ziren olak, Sagar-errekan ([[Mutxaneko etxe zarra (eu) | Sagarraga]], [[Barrena baserria (eu) | ''barrena zaarra'']], [[Errotabarri baserria (eu) | Arçubiaga/ Ertaingo Yguerea]], [[Igarate etxea (eu) | Igarate]], [[Olabarrena (eu) | Ybaiçabal/ Olabarrena]]) eta Olean ([[Olea baserria (eu) | Olea]] bera, [[Arkaitz baserria (eu) | Ygueraçaarraga/ Arkaitz]], [[Agarreburu baserria (eu) | Agirre boluna]], [[Txitxirriketa ola (eu) | Txitxirriketa]] eta [[Bolu errota (eu) | Bolu/ Egotza]]). Herriko erdigunean, berriz, [[Malmero errota (eu)| Igareta]] errota ''ferreria sotil'' bihurutu zuten lehen, eta aurki barrena erantsi zioten; eta oso gertu [[Etxaburueta errota (eu)|Etxaburueta errota]]. | ||
Gainera, Sagar-erreka bailaran baina Soraluze udalerritik kanpo [[Olakorta erreka (eu)|Olakorta]], [[Bolinegi erreka (eu)|Bolinegi]] eta Gastandola izeneko errekak badira, eta Ibarrola baserria ere. Izenengatik olak edota errotak izandakoak aurretik. | |||
{{#display_map: | {{#display_map: | ||
14. lerroa: | 50. lerroa: | ||
43.169131, -2.406169~[[Arkaitz baserria (eu) | Arkaitz]]; | 43.169131, -2.406169~[[Arkaitz baserria (eu) | Arkaitz]]; | ||
43.174978, -2.421945~[[Barrena baserria (eu) | Barrena zaarra]]; | 43.174978, -2.421945~[[Barrena baserria (eu) | Barrena zaarra]]; | ||
43. | 43.161751, -2.399542~[[Bolu errota (eu) | Bolu/ Egotza]]; | ||
43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu) | | 43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu) | Alzubiaga]]; | ||
43.177970, -2.420517~[[Igarate | 43.177970, -2.420517~[[Igarate etxea (eu) | Igarate]]; | ||
43.171784, -2.426140~[[Mutxaneko etxe zarra (eu) | | 43.176083, -2.414286~[[Igareta errota (eu) | Igareta]]; | ||
43.177672, -2.418547~[[Olabarrena (eu) | | 43.171784, -2.426140~[[Mutxaneko etxe zarra (eu) | Sagarraga]]; | ||
43.177672, -2.418547~[[Olabarrena (eu) | Ybaizabal]]; | |||
43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu) | Olea]]; | 43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu) | Olea]]; | ||
43.169582, -2.405172~Txitxirriketa | 43.169582, -2.405172~[[Txitxirriketa ola (eu) | Txitxirriketa]] | ||
|type=earth |height=800px |width=1000px | |type=earth |height=800px |width=1000px | ||
}} | }} | ||
== | ==Ogi errotak== | ||
XVIII. mendean artoa erabat zabaldu zen kantauri isurialdean. Garia era arto txikia baino askoz emankorragoa, nekazaritza garai oparoak izan zituen: baserri berriak sortu ziren, eta zaharretan bizilagun gehiago bizi ziren, emigratzeko premia jeitsi zela. Baina orduko errotak honenbeste arto apurtzeko gauza ez zirenez, errota berriak egin behar izan zituzten. | |||
Garai honetakoak izango dira, segururena [[Armendia errota (eu)|Armendia errota]], [[Errotazar baserria (eu)|Errotazar]], [[Atziolatza Barri baserria (eu)|Atziolatza Barri]], [[Iraolabeitia baserria (eu)|Iraolabeitako errota]], [[Beko errota (eu)|Beko errota]]... | |||
Hurrengo mendean, armagintzaren beherakadarekin batera, hainbat ola errota bihurtu zituzten, bere lana nekazaritzara bideratuz: [[Errotabarri baserria (eu)|Errotabarri]], [[Olea baserria (eu)|Olea]] eta [[Bolu errota (eu)|Bolu/ Egotza]] esate baterako. | |||
XX. mendean ere [[Ozuma errota (eu)|Ozuma]] eta [[Iturbe Zar errota (eu)|Iturbe Zar]] errotak sortu zituzten. | |||
{{#display_map: | {{#display_map: | ||
43.169944, -2.404555~[[Agarreburu baserria (eu) | Agarreburu]]; | 43.169944, -2.404555~[[Agarreburu baserria (eu) | Agarreburu]]; | ||
43.182799, -2.418974~[[ | 43.182799, -2.418974~[[Armendia errota (eu) | Armendiako errota]]; | ||
43.176778, -2.392333~[[Atziolatza Barri baserria (eu) | Atziolatza Barri]]; | 43.176778, -2.392333~[[Atziolatza Barri baserria (eu) | Atziolatza Barri]]; | ||
43.174978, -2.421945~[[Barrena baserria (eu) | Barrena]]; | 43.174978, -2.421945~[[Barrena baserria (eu) | Barrena]]; | ||
43.169647, -2.404807~[[Agarrebeko errota (eu) | Agarrebeko errota]]; | |||
43.161751, -2.399542~[[Bolu errota (eu) | Bolu mugarria]]; | 43.161751, -2.399542~[[Bolu errota (eu) | Bolu mugarria]]; | ||
43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu) | Errotabarri]]; | 43.176556, -2.420567~[[Errotabarri baserria (eu) | Errotabarri]]; | ||
44. lerroa: | 83. lerroa: | ||
43.182120, -2.429683~[[Iraolabeitia baserria (eu) | Iraolabeitia]]; | 43.182120, -2.429683~[[Iraolabeitia baserria (eu) | Iraolabeitia]]; | ||
43.176083, -2.414286~[[Malmero zentrala (eu) | Igareta/ Malmero]]; | 43.176083, -2.414286~[[Malmero zentrala (eu) | Igareta/ Malmero]]; | ||
43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu) | Olea]] | 43.194650, -2.427766~[[Iturbe Zar errota (eu) | Iturbe Zar errota]] | ||
43.172019, -2.408774~[[Olea baserria (eu) | Olea]]; | |||
43.173911, -2.391031~[[Ozuma errota (eu) | Ozuma errota]] | |||
|type=earth |height=800px |width=1000px | |type=earth |height=800px |width=1000px | ||
}} | }} | ||
50. lerroa: | 91. lerroa: | ||
==Zentralak== | ==Zentralak== | ||
Ur ustiaketen bigarren loraldia elektrizitateak ekarri zuen. Gaur eguneko sare elektrikoak hedatu gabe zirenez, hainbat tokitan elektretxeak sortu ziren. Batzuk publikoak, herri osoari indarra ematen zienak; eta beste batzuk lantegiek | Ur ustiaketen bigarren loraldia elektrizitateak ekarri zuen. Gaur eguneko sare elektrikoak hedatu gabe zirenez, hainbat tokitan elektretxeak sortu ziren. Batzuk publikoak, herri osoari indarra ematen zienak; eta beste batzuk lantegiek eta baserri taldeek autokontsumorako sortuak. | ||
Garai honetan hainbat errota izandakoak indarra sortzeari egin zion: [[Errotazar baserria (eu)|Errotazar]], [[Malmero zentrala (eu)|Malmero]]... | |||
{{#display_map: | {{#display_map: | ||
56. lerroa: | 99. lerroa: | ||
43.171255, -2.412768~[[Erleiko zentrala (eu) | Erlei]]; | 43.171255, -2.412768~[[Erleiko zentrala (eu) | Erlei]]; | ||
43.175065, -2.407668~[[Errotazar baserria (eu) | Errotazar]]; | 43.175065, -2.407668~[[Errotazar baserria (eu) | Errotazar]]; | ||
43.182120, -2.429683~[[Iraolabeitia baserria (eu) | Iraolabeitia]]; | 43.182120, -2.429683~[[Iraolabeitia baserria (eu) | Iraolabeitia]]; | ||
43.177470, -2.420288~[[Irurak-Bat zentrala (eu) | Irurak-Bat zentrala]]; | |||
43.176083, -2.414286~[[Malmero zentrala (eu) | Malmero]]; | 43.176083, -2.414286~[[Malmero zentrala (eu) | Malmero]]; | ||
43.192079, -2.434960~[[Maltzagako zentrala (eu) | Maltzagako zentrala]]; | 43.192079, -2.434960~[[Maltzagako zentrala (eu) | Maltzagako zentrala]]; | ||
43.177672, -2.418547~[[Olabarrena (eu) | Olabarrena]]; | 43.177672, -2.418547~[[Olabarrena (eu) | Olabarrena]]; | ||
43.185468, -2.430211~[[Orbea zentrala (eu) | Orbea zentrala]]; | 43.185468, -2.430211~[[Orbea zentrala (eu) | Orbea zentrala]]; | ||
43.166940, -2.405726~[[Sologoeneko zentrala (eu) | Sologoeneko zentrala]] | 43.166940, -2.405726~[[Sologoeneko zentrala (eu) | Sologoeneko zentrala]] | ||
|type=earth |height=800px |width=1000px | |type=earth |height=800px |width=1000px | ||
73. lerroa: | 116. lerroa: | ||
==Ur ustiaketen zerrenda== | ==Ur ustiaketen zerrenda== | ||
{| class="wikitable" | align="center" | :::{| class="wikitable" | align="center" | ||
|- | |- | ||
! style="background:Red" | Izena | ! style="background:Red" | Izena | ||
81. lerroa: | 124. lerroa: | ||
! style="background:Red" | Zentrala | ! style="background:Red" | Zentrala | ||
|- | |- | ||
| [[Agarreburu baserria (eu) | Agarreburu]] | | [[Agarrebeko errota (eu) | Agarrebeko errota]] | ||
|| [[Fitxategi: Agarre_Bekoa_errota._Ikuspegi_orokorra_(Eusko_Jaurlaritza).png | 200 px]] | |||
|| ¿? | |||
|| Bai | |||
|| Ez | |||
|- | |||
| [[Agarreburu baserria (eu) | Agirre boluna/ Agarreburu]] | |||
|| [[Fitxategi: Agarrebolu_baserria._Ikuspegi_orokorra_01_(Kontrargi_2002).jpg | 200 px]] | || [[Fitxategi: Agarrebolu_baserria._Ikuspegi_orokorra_01_(Kontrargi_2002).jpg | 200 px]] | ||
|| Bai | || Bai | ||
88. lerroa: | 137. lerroa: | ||
|- | |- | ||
| [[Alberdi zentrala (eu) | Alberdi]] | | [[Alberdi zentrala (eu) | Alberdi]] | ||
|| | || [[Fitxategi: Oleako_presa._Alberdi_02.jpg | 200 px]] | ||
|| Ez | || Ez | ||
|| Ez | || Ez | ||
|| Bai | || Bai | ||
|- | |- | ||
| [[Arkaitz baserria (eu) | Arkaitz]] | | [[Arkaitz baserria (eu) | Arkaitz/ Ygueraçaarraga]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Arkaitz_errota._Hondarrak_(Eusko_Jaurlaritza).png | 200 px]] | ||
|| Bai | || Bai | ||
|| Ez | || Ez | ||
|| Ez | || Ez | ||
|- | |- | ||
| [[ | | [[Armendia errota (eu) | Armendia errota]] | ||
|| [[Fitxategi: Armendiako_errota._Ikuspegi_orokorra_01_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]] | || [[Fitxategi: Armendiako_errota._Ikuspegi_orokorra_01_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]] | ||
|| Ez | || Ez | ||
117. lerroa: | 166. lerroa: | ||
|| Ez | || Ez | ||
|- | |- | ||
| [[Bolu errota (eu)|Bolu]] | | [[Bolu errota (eu) | Bolu/ Egotza]] | ||
|| ''(argazkirik ez)'' | || ''(argazkirik ez)'' | ||
|| | || Bai | ||
|| Bai | || Bai | ||
|| Ez | || Ez | ||
|- | |- | ||
135. lerroa: | 178. lerroa: | ||
|| Bai | || Bai | ||
|- | |- | ||
| [[Errotabarri baserria (eu) | Errotabarri]] | | [[Errotabarri baserria (eu) | Aurteingo-Yguerea/ Alzubiaga/ Errotabarri]] | ||
|| [[Fitxategi: Errotabarri_baserria._Ikuspegi_orokorra_02_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]] | || [[Fitxategi: Errotabarri_baserria._Ikuspegi_orokorra_02_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | 200 px]] | ||
|| Bai | || Bai | ||
146. lerroa: | 189. lerroa: | ||
|| Bai | || Bai | ||
|| Bai | || Bai | ||
|- | |||
| [[Etxaburueta errota (eu) | Etxaburueta errota]] | |||
|| ''(argazkirik ez)'' | |||
|| Bai | |||
|| Ez | |||
|| Ez | |||
|- | |- | ||
| [[Igarate baserria (eu) | Igarate]] | | [[Igarate baserria (eu) | Igarate]] | ||
159. lerroa: | 208. lerroa: | ||
|| Bai | || Bai | ||
|- | |- | ||
| [[Malmero zentrala (eu) | | | [[Irurak-Bat zentrala (eu) | Irurak-Bat zentrala]] | ||
|| [[Fitxategi: Irurak-bat_zentrala._Ikuspegi_orokorra.jpg | 200 px]] | |||
|| Ez | |||
|| Ez | |||
|| Bai | |||
|- | |||
| [[Iturbe Zar errota (eu) | Iturbe Zar errota]] | |||
|| ''(argazkirik ez)'' | |||
|| Ez | |||
|| Bai | |||
|| Ez | |||
|- | |||
| [[Malmero zentrala (eu) | Igareta/ Malmero]] | |||
|| [[Fitxategi: Malmeroneko_presa_(Florencio_J._Lamot_1756).jpg | 200 px]] | || [[Fitxategi: Malmeroneko_presa_(Florencio_J._Lamot_1756).jpg | 200 px]] | ||
|| | || Bai | ||
|| Bai | || Bai | ||
|| Bai | || Bai | ||
171. lerroa: | 232. lerroa: | ||
|| Bai | || Bai | ||
|- | |- | ||
| [[Mutxaneko etxe zarra (eu) | Mutxaneko etxe zarra]] | | [[Mutxaneko etxe zarra (eu) | Sagarraga/ Mutxaneko etxe zarra]] | ||
|| [[Fitxategi: Mutxaneko_etxe_zaharra._Ikuspegi_orokorra_01_(Joxean_Arluziaga_2015).jpg | 200 px]] | || [[Fitxategi: Mutxaneko_etxe_zaharra._Ikuspegi_orokorra_01_(Joxean_Arluziaga_2015).jpg | 200 px]] | ||
|| Bai | || Bai | ||
177. lerroa: | 238. lerroa: | ||
|| Ez | || Ez | ||
|- | |- | ||
| [[Olabarrena (eu) | Olabarrena]] | | [[Olabarrena (eu) | Ybaiçabal/ Olabarrena]] | ||
|| [[Fitxategi: Olabarrena._Ikuspegi_orokorra_02.jpg | 200 px]] | || [[Fitxategi: Olabarrena._Ikuspegi_orokorra_02.jpg | 200 px]] | ||
|| Bai | || Bai | ||
195. lerroa: | 256. lerroa: | ||
|| Bai | || Bai | ||
|- | |- | ||
| [[ | | [[Ozuma errota (eu) | Ozuma errota]] | ||
|| ''(argazkirik ez)'' | || ''(argazkirik ez)'' | ||
|| Ez | || Ez | ||
|| Bai | |||
|| | |||
|| Ez | || Ez | ||
|- | |- | ||
| [[Sologoeneko zentrala (eu) | Sologoeneko zentrala]] | | [[Sologoeneko zentrala (eu) | Sologoeneko zentrala]] | ||
221. lerroa: | 276. lerroa: | ||
| '''Guztira''' | | '''Guztira''' | ||
|| | || | ||
|| | || 12..13 | ||
|| | || 13..14 | ||
|| 10 | || 10 | ||
|} | |} | ||
228. lerroa: | 283. lerroa: | ||
==Erreferentziak== | ==Erreferentziak== | ||
* [[Tratado de molinología (eu) | Tratado de molinología]]. Antxon Aguirre. (Eusko Ikaskuntza, Donostia 1988) | |||
[[Kategoria: Olak, errotak eta zentralak]] | [[Kategoria: Olak, errotak eta zentralak]] | ||
[[Kategoria: Geografia eta Ingurumena]] | [[Kategoria: Geografia eta Ingurumena]] | ||
[[Kategoria: Ekonomia]] | [[Kategoria: Ekonomia]] | ||
[[Kategoria: Armagintza]] |
Hauxe da oraingo bertsioa, 00:27, 12 maiatza 2023 data duena
Azalpen orokorrak
Beste toki askoren moduan, Soraluzen ere ura ustiatzeko hainbat errota eraiki zituzten. Lurra lantzerakoan orografiak asko laguntzen ez badu ere (ikus Soroetako mugak Soraluzen), herriko aldapek berebiziko indarra ematen diote urari, beren ustiaketa lagunduz.
Errota izena latinezko rota berbatik dator; hau da, errobera. Soraluzeko kasuan urak eragindako erroberak ziren, ur-errotak. Aintzinean beste bi izen ere erabili izan dira Soraluzen: bolua edo boluna (Agirre boluna, esateko) eta igera, iparraldeko ehieraren parekoa ( Igareta).
Aspaldiko izen horietaz gain, errotek beste izenak hartu dituzte ustiatzeko moduaren arabera: ogi errotak (errotarriak mugiaraztzen laboreak apurtzeko), olak, burdinolak, barrenak, sutegiak (mailuak gora eta behera erabiltzen), pilak edo batanak (mailuak lihoa estuzeko erabiliz), zentralak (turbinak mugitzen indarra sortzeko)...
Soraluzeko errota askok erabilera bat baino gehiago izan dituzte, batetik bestera pasatzen garaiko interesen arabera. Gainera, izen aldaketak direla eta, ezin daiteke baztertu sarrera honetan jasotako errota batzuk bi aldiz agertzea, baina izena aldatuta.
Ogi errota zaharrak
Soraluzeko Artxibo Historikoaren agiri zaharrenak XVI. mende hasierakoa izanik, gutxi dira aurreko mendeetako berriak. Hala ere, bertan agertzen diren aipamenei kasu eginda, ogi errota batzuen aztarnak topa daitezke.
Udalak Igareta errotaren erdia 1476. urtean saldu zuen. Beraz, errota zaharragoa da, XV. edo XIV. mendekoa seguruena.
Bost urte lehenago Domenja Loiolakoa Igaraten jaio zen, epailearen aurrean aitortu zuen moduan: 1471.ean Igerateko errotan jaio eta anai-arrebekin bizi zela, azken hauek errentan izan zutela orain dela zortzi urte arte.
Arkaitzeko errotari XVI. mende hasieran Igueraçaarraga esaten zioten (Iguera = errota + çaarra = zaharra + aga). Beraz, hau ere XV. edo XIV. mendekoa izango zen, zaharragoa ez bazen.
Agirreboluna ere 1515.eko Soraluzeko bideen azalpenean agertzen da: ...Agirre errekara doana, erreka horreran dagoen errota ondoan.... Pentsatzekoa da aurreko mendetakoa izatea.
Azkenik, Alzubiagaren berriak 1543.ekoak dira, jabeek alokatu zutenekoa bertan barrena jartzeko. Baina izen zaharrek (Aurteingo-Yguerea eta Aurtengo-bolua) askoz zaharragoa dela adierazten dute.
Honek ez du esan nahi besterik ez zirenik, baina bai hemen jasotakoak.
Olak
Alboko herriekin konparatuz, Soraluzek badu alde honetatik berezitasuna. Esandako moduan, nekazaritzandako aukera larregi ematen ez zuenez, bertakoek industriari ekin zioten. Eta industriak ezer behar badu, indarra da.
XV. mende bukaeran hasi eta XVI. mendean burdingintza eta, batez ere, armagintzaren loraldia izan zen Soraluzen. Hasiera batean bigarren urratseko burdinolak eta sutegiak sortuz[1], eta gero barrenak eraikitzen.
Hauek mugitzeko, batzuetan aurreko errotak erabili zituzten, bi erabilera uztartuz: arkabuzak eta mosketeak zulatzeaz gain (barrenak), laboreak apurtzeko ere erabiltzen zituzten (ogi-errotak); esateko, Igareta errota. Baina orokorrean berriak egin zituzten, hauetako bakarren batek, Ybaiçabal/ Olabarrena, lan bikoitza ere egiten zuela.
Batez ere bi ingurutan agertu ziren olak, Sagar-errekan ( Sagarraga, barrena zaarra, Arçubiaga/ Ertaingo Yguerea, Igarate, Ybaiçabal/ Olabarrena) eta Olean ( Olea bera, Ygueraçaarraga/ Arkaitz, Agirre boluna, Txitxirriketa eta Bolu/ Egotza). Herriko erdigunean, berriz, Igareta errota ferreria sotil bihurutu zuten lehen, eta aurki barrena erantsi zioten; eta oso gertu Etxaburueta errota.
Gainera, Sagar-erreka bailaran baina Soraluze udalerritik kanpo Olakorta, Bolinegi eta Gastandola izeneko errekak badira, eta Ibarrola baserria ere. Izenengatik olak edota errotak izandakoak aurretik.
Ogi errotak
XVIII. mendean artoa erabat zabaldu zen kantauri isurialdean. Garia era arto txikia baino askoz emankorragoa, nekazaritza garai oparoak izan zituen: baserri berriak sortu ziren, eta zaharretan bizilagun gehiago bizi ziren, emigratzeko premia jeitsi zela. Baina orduko errotak honenbeste arto apurtzeko gauza ez zirenez, errota berriak egin behar izan zituzten.
Garai honetakoak izango dira, segururena Armendia errota, Errotazar, Atziolatza Barri, Iraolabeitako errota, Beko errota...
Hurrengo mendean, armagintzaren beherakadarekin batera, hainbat ola errota bihurtu zituzten, bere lana nekazaritzara bideratuz: Errotabarri, Olea eta Bolu/ Egotza esate baterako.
XX. mendean ere Ozuma eta Iturbe Zar errotak sortu zituzten.
Zentralak
Ur ustiaketen bigarren loraldia elektrizitateak ekarri zuen. Gaur eguneko sare elektrikoak hedatu gabe zirenez, hainbat tokitan elektretxeak sortu ziren. Batzuk publikoak, herri osoari indarra ematen zienak; eta beste batzuk lantegiek eta baserri taldeek autokontsumorako sortuak.
Garai honetan hainbat errota izandakoak indarra sortzeari egin zion: Errotazar, Malmero...
1960-70 inguruan, Iberduerok (orduko Iberdrolak) zentralak erosi eta itxi zituen, bezeroak bereganatzeko eta konkurrentzia desagertarazteko. Eta lortu ere: banaka banaka herriko zentralak itxi zituzten, eta hondatzen hasi ziren. Erori ala bota, gaur egun ez da bakar bat geratzen.
Salbuespen bakarra Sologoeneko zentrala da, Elektrika. EVEren laguntzaz Udalak erosi eta martxan jarri zuen, gaur egun oraindik polito dabil eta martxan.
Ur ustiaketen zerrenda
Izena Argazkia Ola Errota Zentrala Agarrebeko errota ¿? Bai Ez Agirre boluna/ Agarreburu Bai Bai Ez Alberdi Ez Ez Bai Arkaitz/ Ygueraçaarraga Bai Ez Ez Armendia errota Ez Bai Ez Atziolatza Barri Ez Bai Ez Barrena Bai Bai Ez Bolu/ Egotza (argazkirik ez) Bai Bai Ez Erlei Ez Ez Bai Aurteingo-Yguerea/ Alzubiaga/ Errotabarri Bai Bai Ez Errotazar Ez Bai Bai Etxaburueta errota (argazkirik ez) Bai Ez Ez Igarate Bai Bai Ez Iraolabeitia Ez ¿? Bai Irurak-Bat zentrala Ez Ez Bai Iturbe Zar errota (argazkirik ez) Ez Bai Ez Igareta/ Malmero Bai Bai Bai Maltzagako zentrala Ez Ez Bai Sagarraga/ Mutxaneko etxe zarra Bai Ez Ez Ybaiçabal/ Olabarrena Bai Ez Bai Olea Bai Bai Ez Orbea zentrala (argazkirik ez) Ez Ez Bai Ozuma errota (argazkirik ez) Ez Bai Ez Sologoeneko zentrala Ez Ez Bai Txitxirriketa (argazkirik ez) Bai Ez Ez Guztira 12..13 13..14 10
Erreferentziak
- Tratado de molinología. Antxon Aguirre. (Eusko Ikaskuntza, Donostia 1988)
- ↑ Burdinola nagusiek burdin mea totxo handitan bihurtzen zuten, bigarren mailako burdinolek (ferrería sotil) totxo hauek mehetu eta luzatu egiten zuten, eta sutegiek, berriz, azken produktuak landu: arma zuriak lehen eta suzko armak gero (ikus Armak eta lanabesak).