«Malmero zentrala (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak
No edit summary |
|||
(Erabiltzaile berak tartean egindako 13 ekarpen ez dira erakusten) | |||
1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
[[Fitxategi: Gabolatseko_harpasuak_(Jesús_Churruca).jpg | thumb | right | 400px | Malmero zentrala eta Gabolatseko harpasuak (J. Churruca)]] | [[Fitxategi: Gabolatseko_harpasuak_(Jesús_Churruca).jpg | thumb | right | 400px | Malmero zentrala eta Gabolatseko harpasuak (J. Churruca)]] | ||
==Izenak== | ==Izenak== | ||
Izen zaharrak '' | Izen zaharrak ''Ygereta'' eta ''Ygareta'' errota ziren (ez nahastu [[Igarate baserria (eu)|Igaraterekin]]). Seguruenik, errotatik datorkio: Soraluzeko euskera zaharrean ''igera'' eta ''igerea'' berbak erabiltzen ziren errotak izendatzeko eta. | ||
XIX. mendetik hona ''Malmero'' zentrala, ''Galarraga'' zentrala edota ''errota'' besterik gabe deitua izan da. | |||
==Historia== | ==Historia== | ||
Ur ustiaketa hau [[Baltegieta kalea (eu)|Baltegieta]] kalean dago edo, zehatzago esateko, [[Iturburu kalea (eu)|Iturburun]]. Ez da ezagutzen errota noizkoa den, baina segururena XIV eta XV. mende tartekoa izango zen. | Ur ustiaketa hau [[Baltegieta kalea (eu)|Baltegieta]] kalean dago edo, zehatzago esateko, [[Iturburu kalea (eu)|Iturburun]]. Ez da ezagutzen errota noizkoa den, baina segururena XIV eta XV. mende tartekoa izango zen. | ||
Lehen presa egurrezkoa izan zen, baina XVI. mende hasieran harrizko berria eraiki zuten. Halaxe zioen behintzat 1482. urtean jaiotako Juan Martinez de Churruca olagizonak, ''Iruretarren presa egurrezkoa zenean, baxuagoa zela, bazuen...''<ref>''Que al tiempo que la presa de los Yrure era de madera, que era algo mas vaxa, tenia...'' (Soraluzeko Pribilejio liburua).</ref>. | |||
Anton de Ezquiagaren esanetan (1536) errotak bi errotarri zituen laboreak apurtzeko, eta beste errobera arkabuzak barrenatzeko erabiltzen zen<ref>''...con la crecida del rio en los días pasados, se estancaron las dos piedras del molino de los Yrure que muelen trigo y otras ceveras, salvo que andaba solo una rueda para barrenar arcabuces'' (Valladolideko Erret Kantzelaritza 1536).</ref>. | |||
===Yruretarrak=== | ===Yruretarrak=== | ||
1476. urtean bi ziren jabeak: Juan Ybañez de Yrure eta Soraluzeko Udala bera. | 1476. urtean bi ziren jabeak: Juan Ybañez de Yrure eta Soraluzeko Udala bera. | ||
Urte hartan, Gaztelako Ondoretzaren Gerra<ref>1475. urtean Enrique IV hil zenean, Juana alabak eta Isabel erdiarrebak elkarrekin borrokatu zuten (1475-1479), koroa eskuratzeko.</ref> zela eta, Frantziako | Urte hartan, Gaztelako Ondoretzaren Gerra<ref>1475. urtean Enrique IV hil zenean, Juana alabak eta Isabel erdiarrebak elkarrekin borrokatu zuten (1475-1479), koroa eskuratzeko.</ref> zela eta, Frantziako erregea Gipuzkoan sartu zen Burgoseraino heltzeko asmoz. Probintziak gudarostea eratu zuen aurka egiteko, gizonak eta dirua udalek jarri zituztela. | ||
Diru faltan, Soraluzeko Udalak Igareta errotaren bere erdia Martin Ybañez de Yrure jaunari saldu zion (Juan Ybañez de Yrure beste jabearen anaia). Udala premia larrian egonda, Martin Ibañez de Yrurek oso prezioa ona lortu zuen. Hirurogei urte geroago Udalak gogoan zuen orduko egoera: ''...bere bidezko prezioaren erdian baino askoz gehiagotan iruzur egin zion´´<ref>''...fue engañado en mucho más de la mitad del justo presçio'' (Soraluzeko Udal Artxibategia Estritura Publikoen Errejistroa 1537/01/09).</ref>. | |||
Hurrengo mendean errotaren bi erdiak Yruretarren eskuetan egon ziren. Anton Martinez de Yrurek (Martinen semeak) 1516. urtean eskuratu zuen bere erdia. Eta bederatzi urte geroago (1525) Maria alaba izendatu zuen oinordeko bakarra, ezkondu behar zela eta; baina Maria handik egunetara hil zenez, beste oinordeko aukeratu zuen, eta ez zuen Domenja alaba nagusia aukeratu, nahiz eta honek ''“bere gazte denbora osoa Yguereta errotetan bizi eta bertan lan eginez eman”''. | Hurrengo mendean errotaren bi erdiak Yruretarren eskuetan egon ziren. Anton Martinez de Yrurek (Martinen semeak) 1516. urtean eskuratu zuen bere erdia. Eta bederatzi urte geroago (1525) Maria alaba izendatu zuen oinordeko bakarra, ezkondu behar zela eta; baina Maria handik egunetara hil zenez, beste oinordeko aukeratu zuen, eta ez zuen Domenja alaba nagusia aukeratu, nahiz eta honek ''“bere gazte denbora osoa Yguereta errotetan bizi eta bertan lan eginez eman”''. | ||
19. lerroa: | 24. lerroa: | ||
===Olabarrena sortu zenekoa=== | ===Olabarrena sortu zenekoa=== | ||
::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Ibaizabal errotaren auzia (eu) | ''hemen'']].</small> | |||
Errota berriak sortutako ur azalak Igareta errotari kalte egiten ziolakoan, Yruretarrek auzitara jo zuten. Auzi honek | 1534. urtean Udalak eta herriko beste bi jauntxok, Pero Perez de [[Arregia jauregia (eu)|Arregia]] eta [[Juan Garcia de Uribarri (eu)|Juan Garcia de Uribarri]] hain zuzen, beste errota (eta presa) bat hasi ziren eraikitzen, Igareta baino beherago: [[Olabarrena (eu)|Ibaizabal]]. Errota berri honek bi erabilera zituen, garia apurtu (ogi-errota) eta burnia mehetu (“ferrería sotil”). | ||
Errota berriak sortutako ur azalak Igareta errotari kalte egiten ziolakoan, Yruretarrek auzitara jo zuten. Auzi honek urteak iraun zituen, eta 1538.ean Valladolideko Erret Entzutegiak epaia eman zuen, Yruretarren kaltetan. | |||
===XVII. eta XVIII. mendeak=== | ===XVII. eta XVIII. mendeak=== | ||
Urteekin, Igareta errota Iraolatarren eskura pasa zen. Alboan etxea zegoen, eta ondoan ''Tolarecua'' izeneko etxea, bere ortuarekin. | |||
Eta 1644. urtean Catalina Josefa de Iraolak dotean eraman zuen, [[Jose Manrique de Arana (eu)|Jose Manrique de Arana y Salvatierra]] gasteiztarrarekin ezkondu zenean. | |||
1685. urtean Jose Manrique de Aranak titulua erosi zuen, Carlos II erregeak Villaalegre de Andolloko markesa egin zuen eta (handik gutxira ''Villaalegreko markesa'' laburtu zuen). Eta hurrengo berrehun urtetan Villaalegreko markesak izan ziren errotaren jabeak. | |||
Inguruan sutegia ere bazuten<ref>Gazteleraz ''fragua del Marqués de San Millán y Villalegre''.</ref>eta, honetaz gain, San Millán y Villalegre markesek hainbat ola zituzten herrian: Igarateko arma lantegia, ''Sagarragako barrenoa'' eta Olabarrenakoa ere markesarenak ziren. | |||
Igareta errota hau alogeran izan zuten. 1697.ean hiru ziren errenteroak, Isabel de Iturriaga (Simon de Meoz, Erret Lantegiaren maiordomo ohiaren alarguna) eta bikote bat, Isabel de Aguirre eta Andres de Insaurdietak osatua, Erret Lantegiaren ordaintzailea azken hau. | |||
1714. urtean [[Ernizketa baserria (eu)|Hernizketako]] anai-arrebak ziren jabeak, Juan Sebastian abadea eta Magdalena. Maizterra, berriz, Domingo de Bolivar. | |||
1722.ean Joseph Juachin de Saloguen y Eurazquin, herriko sindikoak, Baltegieta kaleko hormak konpondu zituen, tartean Igeretako errotarenak. | |||
1756.ean [[Florencio Josepf de Lamot (eu)|Florencio Josepf de Lamot]]-en aginduz José de Zameza marrazkilari iaioak egindako [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]] grabatuan agertu zen. | 1756.ean [[Florencio Josepf de Lamot (eu)|Florencio Josepf de Lamot]]-en aginduz José de Zameza marrazkilari iaioak egindako [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]] grabatuan agertu zen. | ||
[[Fitxategi: Malmeroneko_presa_(Florencio_J._Lamot_1756).jpg | thumb | center | 600px | Malmeroneko presa, Plaza Zaharraren azpian (Florencio J. Lamot 1756)]] | |||
===XIX. mendea=== | ===XIX. mendea=== | ||
XIX. mende hasieran Maria Teresa de Jauregui Igareta zen jabea (1803) eta Pedro José de Lascurain maizterra. Maria Teresa hil eta gero (1808), errota Manuel José de Lasalderen (abadea) eta Juan Pedro de Yarzaren (zirujaua) eskuetara pasa zen (1809). | XIX. mende hasieran Maria Teresa de Jauregui Igareta zen jabea (1803) eta Pedro José de Lascurain maizterra. Maria Teresa hil eta gero (1808), errota Manuel José de Lasalderen (abadea) eta Juan Pedro de Yarzaren (zirujaua) eskuetara pasa zen (1809). | ||
1826.ean Jose de Urquia eta Jose de Unamuno maizterrek presa konpondu izan behar zuten. | 1826.ean Jose de Urquia eta Jose de Unamuno maizterrek presa konpondu izan behar zuten. Aurreratutako dirua berreskuratzeko asmoz, auzitan jarri zuen jabea; hau da, Vistaalegreko markesa (garai hartan Raimundo de Irigoyen y Francisco Martín de Aranguren ziren markesaren ordezkariak). | ||
1855. urtean, berriz, Pedro José de Irigoyenek eta anaiek orduko San Millán eta Villa Alegre markesari, Luciano Porcel y Valdivia jaunari, erosi zioten. | 1855. urtean, berriz, Pedro José de Irigoyenek eta anaiek orduko San Millán eta Villa Alegre markesari, Luciano Porcel y Valdivia jaunari, erosi zioten. | ||
54. lerroa: | 64. lerroa: | ||
Zentralaren eraikina (errota) 1983. urtean desagertu zen, orube hartan etxe berriak egin zituztenean. Eta erreten biak ere, batera eraikitako Iturburuko pasialekuaren mesedetan. | Zentralaren eraikina (errota) 1983. urtean desagertu zen, orube hartan etxe berriak egin zituztenean. Eta erreten biak ere, batera eraikitako Iturburuko pasialekuaren mesedetan. | ||
==Argazkiak== | ==Argazkiak== | ||
75. lerroa: | 78. lerroa: | ||
==Kokapena== | ==Kokapena== | ||
{{#display_map: 43.176039,-2.414324~Errota/ Zentrala | {{#display_map: 43.176039,-2.414324~Errota/ Zentrala | ||
88. lerroa: | 90. lerroa: | ||
~Presa~ ~DarkGrey~ ~8; | ~Presa~ ~DarkGrey~ ~8; | ||
|type=earth | zoom=18 | height=800px | width=1000px}} | |type=earth | zoom=18 | height=800px | width=1000px}} | ||
==Datu teknikoak== | ==Datu teknikoak== | ||
103. lerroa: | 104. lerroa: | ||
* [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze. Monografía histórica]]. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala, Soraluze 1993) | * [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze. Monografía histórica]]. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala, Soraluze 1993) | ||
* [[Tratado de molinología (eu) | Tratado de molinología]]. Antxon Aguirre (Eusko Ikaskuntza, Donostia 1988) | * [[Tratado de molinología (eu) | Tratado de molinología]]. Antxon Aguirre (Eusko Ikaskuntza, Donostia 1988) | ||
* [[La Euscalduna (eu)|La “Euscalduna” una importante fábrica guipuzcoana]]. Ramiro Larrañaga (Boletín de la R.S.B.A.P. 2004) | |||
[[Kategoria: Olak, errotak eta zentralak]] | [[Kategoria: Olak, errotak eta zentralak]] | ||
[[Kategoria: Balizko arkeologia guneak]] | [[Kategoria: Balizko arkeologia guneak]] |
Hauxe da oraingo bertsioa, 17:50, 16 apirila 2023 data duena
Izenak
Izen zaharrak Ygereta eta Ygareta errota ziren (ez nahastu Igaraterekin). Seguruenik, errotatik datorkio: Soraluzeko euskera zaharrean igera eta igerea berbak erabiltzen ziren errotak izendatzeko eta.
XIX. mendetik hona Malmero zentrala, Galarraga zentrala edota errota besterik gabe deitua izan da.
Historia
Ur ustiaketa hau Baltegieta kalean dago edo, zehatzago esateko, Iturburun. Ez da ezagutzen errota noizkoa den, baina segururena XIV eta XV. mende tartekoa izango zen.
Lehen presa egurrezkoa izan zen, baina XVI. mende hasieran harrizko berria eraiki zuten. Halaxe zioen behintzat 1482. urtean jaiotako Juan Martinez de Churruca olagizonak, Iruretarren presa egurrezkoa zenean, baxuagoa zela, bazuen...[1].
Anton de Ezquiagaren esanetan (1536) errotak bi errotarri zituen laboreak apurtzeko, eta beste errobera arkabuzak barrenatzeko erabiltzen zen[2].
Yruretarrak
1476. urtean bi ziren jabeak: Juan Ybañez de Yrure eta Soraluzeko Udala bera.
Urte hartan, Gaztelako Ondoretzaren Gerra[3] zela eta, Frantziako erregea Gipuzkoan sartu zen Burgoseraino heltzeko asmoz. Probintziak gudarostea eratu zuen aurka egiteko, gizonak eta dirua udalek jarri zituztela. Diru faltan, Soraluzeko Udalak Igareta errotaren bere erdia Martin Ybañez de Yrure jaunari saldu zion (Juan Ybañez de Yrure beste jabearen anaia). Udala premia larrian egonda, Martin Ibañez de Yrurek oso prezioa ona lortu zuen. Hirurogei urte geroago Udalak gogoan zuen orduko egoera: ...bere bidezko prezioaren erdian baino askoz gehiagotan iruzur egin zion´´[4].
Hurrengo mendean errotaren bi erdiak Yruretarren eskuetan egon ziren. Anton Martinez de Yrurek (Martinen semeak) 1516. urtean eskuratu zuen bere erdia. Eta bederatzi urte geroago (1525) Maria alaba izendatu zuen oinordeko bakarra, ezkondu behar zela eta; baina Maria handik egunetara hil zenez, beste oinordeko aukeratu zuen, eta ez zuen Domenja alaba nagusia aukeratu, nahiz eta honek “bere gazte denbora osoa Yguereta errotetan bizi eta bertan lan eginez eman”.
1558.ean, berriz, Juan Ibañez de Irure abadeak (Juan Ibañez de Yrureren semea) Andres de Aguirre eta Yrure koinatuari bere errota erdia saldu zion.
Olabarrena sortu zenekoa
- Gehiago jakiteko, sakatu hemen.
1534. urtean Udalak eta herriko beste bi jauntxok, Pero Perez de Arregia eta Juan Garcia de Uribarri hain zuzen, beste errota (eta presa) bat hasi ziren eraikitzen, Igareta baino beherago: Ibaizabal. Errota berri honek bi erabilera zituen, garia apurtu (ogi-errota) eta burnia mehetu (“ferrería sotil”).
Errota berriak sortutako ur azalak Igareta errotari kalte egiten ziolakoan, Yruretarrek auzitara jo zuten. Auzi honek urteak iraun zituen, eta 1538.ean Valladolideko Erret Entzutegiak epaia eman zuen, Yruretarren kaltetan.
XVII. eta XVIII. mendeak
Urteekin, Igareta errota Iraolatarren eskura pasa zen. Alboan etxea zegoen, eta ondoan Tolarecua izeneko etxea, bere ortuarekin.
Eta 1644. urtean Catalina Josefa de Iraolak dotean eraman zuen, Jose Manrique de Arana y Salvatierra gasteiztarrarekin ezkondu zenean.
1685. urtean Jose Manrique de Aranak titulua erosi zuen, Carlos II erregeak Villaalegre de Andolloko markesa egin zuen eta (handik gutxira Villaalegreko markesa laburtu zuen). Eta hurrengo berrehun urtetan Villaalegreko markesak izan ziren errotaren jabeak.
Inguruan sutegia ere bazuten[5]eta, honetaz gain, San Millán y Villalegre markesek hainbat ola zituzten herrian: Igarateko arma lantegia, Sagarragako barrenoa eta Olabarrenakoa ere markesarenak ziren.
Igareta errota hau alogeran izan zuten. 1697.ean hiru ziren errenteroak, Isabel de Iturriaga (Simon de Meoz, Erret Lantegiaren maiordomo ohiaren alarguna) eta bikote bat, Isabel de Aguirre eta Andres de Insaurdietak osatua, Erret Lantegiaren ordaintzailea azken hau.
1714. urtean Hernizketako anai-arrebak ziren jabeak, Juan Sebastian abadea eta Magdalena. Maizterra, berriz, Domingo de Bolivar.
1722.ean Joseph Juachin de Saloguen y Eurazquin, herriko sindikoak, Baltegieta kaleko hormak konpondu zituen, tartean Igeretako errotarenak.
1756.ean Florencio Josepf de Lamot-en aginduz José de Zameza marrazkilari iaioak egindako Mapa Topographica de Plasencia grabatuan agertu zen.
XIX. mendea
XIX. mende hasieran Maria Teresa de Jauregui Igareta zen jabea (1803) eta Pedro José de Lascurain maizterra. Maria Teresa hil eta gero (1808), errota Manuel José de Lasalderen (abadea) eta Juan Pedro de Yarzaren (zirujaua) eskuetara pasa zen (1809).
1826.ean Jose de Urquia eta Jose de Unamuno maizterrek presa konpondu izan behar zuten. Aurreratutako dirua berreskuratzeko asmoz, auzitan jarri zuen jabea; hau da, Vistaalegreko markesa (garai hartan Raimundo de Irigoyen y Francisco Martín de Aranguren ziren markesaren ordezkariak).
1855. urtean, berriz, Pedro José de Irigoyenek eta anaiek orduko San Millán eta Villa Alegre markesari, Luciano Porcel y Valdivia jaunari, erosi zioten.
1890 urteko erroldaren arabera, bertan bizi zirenak (eta beraien familiak): 55 urteko Joaquín Alday Aldazabal, 32 urteko Miguel Alberdi Oregui, 32 urteko Emeterio Aguirregomezcorta Oregui eta 56 urteko Pedro Lizarralde Arano. Aurreko hirurak armagileak eta nekazaria azkena. Irakurtzen eta idazten zekien bakarra Emeterio zen.
Galarragatarrak
1885. urtean Manuel Galarraga Aranok, ‘’Malmero’’, Marquesa de Samitier zenari erosi zion errota, eta hogetamar urte geroago, 1918. urtean hain zuzen, Manuel Galarragak berak indarra sortzeko emakida lortu zuen, eta orduan ubidea egokitu zuten ustiaketa hobetzeko. Orduko agirietan Molino Central de Igareta esaten zitzaion errotari.
Zentralak, Galarraga Zarraoa izenekoa, berrogei urtetan egin zuen lan, 1960. urtean Iberduero-ri emakida eta hainbat ondasun, zentrala bera barik, saldu zizkion arte.
Zentralaren eraikina (errota) 1983. urtean desagertu zen, orube hartan etxe berriak egin zituztenean. Eta erreten biak ere, batera eraikitako Iturburuko pasialekuaren mesedetan.
Argazkiak
Kokapena
Datu teknikoak
Presa (oraindik gordetzen dena) 60 metro luze da, 3 metrotako altuera dueta 1,80 metrotako lodiera.
Sarrera-ubidea, berriz, 71 metro luze zen, eta 4,50 metrotako zabalera zuen.
Ur jauzia 2,80 metrotakoa zen, eta berau aprobetzatzeko bi turbina Francis ziren, 40 CV arteko alternadore trifasiko banarekin.
Ura ibaira atzera eramateko beste ubidea zuen, 40 metrotako luzeera eta 5,20 zabalera zuena. Azken 20 metroak estalita zituen.
Erreferentziak
- Soraluze. Monografía histórica. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala, Soraluze 1993)
- Tratado de molinología. Antxon Aguirre (Eusko Ikaskuntza, Donostia 1988)
- La “Euscalduna” una importante fábrica guipuzcoana. Ramiro Larrañaga (Boletín de la R.S.B.A.P. 2004)
- ↑ Que al tiempo que la presa de los Yrure era de madera, que era algo mas vaxa, tenia... (Soraluzeko Pribilejio liburua).
- ↑ ...con la crecida del rio en los días pasados, se estancaron las dos piedras del molino de los Yrure que muelen trigo y otras ceveras, salvo que andaba solo una rueda para barrenar arcabuces (Valladolideko Erret Kantzelaritza 1536).
- ↑ 1475. urtean Enrique IV hil zenean, Juana alabak eta Isabel erdiarrebak elkarrekin borrokatu zuten (1475-1479), koroa eskuratzeko.
- ↑ ...fue engañado en mucho más de la mitad del justo presçio (Soraluzeko Udal Artxibategia Estritura Publikoen Errejistroa 1537/01/09).
- ↑ Gazteleraz fragua del Marqués de San Millán y Villalegre.