«Garbitegiak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 18:17, 10 maiatza 2021 data duena

Zubi Nagusia eta labadero handia

Aintzinean, ura etxeetara heltzen ez zenean, hiru behar izaten ziren eta hiru irtenbide ere: iturriak (gizakientzat: edateko, sukaldean erabiltzeko edota norbera garbitzeko), askak (abereak edateko) eta garbitegiak (arropa garbitzeko).

Baserri askok bere aterpea zuten, bertan iturria zegoela, aska handi bat eta, albo batean, arropak garbitzeko harri zabal bat edo bi. 1826-1829 urteetan Madrilen argitaratutako Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal liburuak, Sebastian de Miñanok eginda, esaten du:

Ur edangarri gozo oparoak ditu, ez herri kaskoan, baina bai baserrietan, bakoitzak bere iturria duela.

Kalean ere antzera gertatzen zen: iturria zegoen tokietan aska egon zitekeen, edota garbitegia.

Garbitegi zaharrenak iturri zaharren ondoan egin zituzten. Herlaibian Errekaldeko iturri ondoan eta Iturburun Arane iturriaren ondoan. Aintzinako Soraluze kaskoan, berriz, ez da aztarnarik gordetzen, baina oso litekeena da Plaza Zaharreko iturriaren ondoan bere garbitegia egotea.

1831 irtean Plaza Barria egin zenean, bertan iturria jarri zuten eta, Ipiñarrietako urak aprobetxatuz, bi garbitegi berri egin zituzten: Labadero handia Udaletxearen aurrean, eta Gabolatsekoa Altun errekaren ondoan.

XX mendearen hasieran ura etxeetara bideratu zituzten, eta poliki poliki herri garbitegiak erabiltzeari utzi zion. 1950tik aurrera garbigailu elektrikoak zabaldu ziren eta ia garbitegienak egin zuen: batzuk desegin, besteak izkutatu... gaur egunean ezer gutxi geratzen da zutik.

Larreategi baserriko labaderoa (J.C. Astiazarán 1979)

Errekaldeko garbitegia

Errekaldeko iturriaren atzekaldean zegoen, Erlei errekaren ertzean, eta Herlaibiako garbitegia zen.

XX mende hasieran Zaharren egoitzako mertzedariek eskola zabaldu zuten bertan eta, gerra ostean eraikina txiki geratu zitzaienean, garbitegia bota eta bertan jaso zituzten ikasgela berriak. Gerora, hauek ere Atxuri parkeari tokia laga zioten. Gaur egun ez da aspaldiko garbitegiaren inolako aztarnarik geratzen.

Araneko garbitegia

Errekaldekoaren moduan, garbitegi hau ere zaharrenetakoa izan daiteke.

Iturria baino gorago zegoen. 1933 urtean porlanezko egitura eman zioten, eta estalkiaren gainean terraza bat egiteko aprobetxatu zuten, Zupide jauregiaren aurrekoa. Terraza honetatik SAPAko ekonomatora sartzen zen.

Gaur egun itxita dago.

Plaza Barriko iturri berria

1820 hamarkada bukaeran iturri berria egiteko asmoa sortu zen herrian. Bultzatzaile nagusienetako bat Ambrosio Maria de Aldasoro jauna izan zen. Aurretik alkatea izan zen, eta 1831 urtean, Udalak Plaza Barriko iturria eraikitzea erabaki zuenean, alkateordea. Eta halaxe esan zuen orduko Udal bileran:

...edateko ur faltak herritarren artean sortutako beharra hain handia izanik, eta kontuan hartuta Arane iturriak oso ur gutxi ematen duela eta Errekaldekoa kalitate oso txarrekoa dela eta, medikuaren esanetan, edanez gero gaixotzeko arriskua dagoela, ona litzateke herriarentzat Ipiñarrieta baserritik gertu dagoen iturburua aprobetxatzea.

Urte hartan hasi eta bukatu egin zituzten bai Ipiñarrietatik zetorren ubidea, baita Plaza Barriko iturria ere.

Labaderoa Andikokaletik (Carlos Orueta 1919)

Labadero handia

Plaza Barriko iturria hornitzeaz gain, Ipiñarrietatik ekarritako ura beste iturri eta labadero hornitzeko erabili zuten.

Udaletxe aurrean, eta Zubi Nagusiaren alboan, labadero handia eraiki zuten. Erdi-erdian aska handia zuen, eta honen inguru guztian arropa garbitzeko harriak. Labaderoa estaltzeko harrizko ganga eraiki zuten, eta honen gainean plaza moduko bat: Labaderogain. Deba ibai aldera zabalik zegoen, arku handi batez, argitasuna sartzeko.

Labaderora albo batetik sartzen zen, Abadetxe ondoko eskilaretatik.

1967 urtean Zubi Nagusia zabaldu zen, Labaderogainen zabalera guztia hartuz. Ibilgailu astunen pisua eusteko, labaderoa hustu zuten, eta aska egondako tokian egundoko zutabe erraldoia jarri. Ondorioz, labaderoa ezin zen gehiago erabili... baina ordurako inork ez zuen erabiltzen!

Gaur egun reja batez itxita dago.

Gabolatseko garbitegia

Labadero handiaz gain, Ipiñarrietako urak Gabolatseraino eraman eta, Altun errekaren ondoan, labaderoa eta iturria eraiki zituzten.

Labadero txikia zen, bere aska eta arropa garbitzeko harriak zituela, eta teilatu batek babestuta.

1933 urtean bertarako hoditera berriztu zuten, sakonago sartuz. 1950 hamarkadan bota zuten, bertan etxebizitzak egiteko (Gabolats 13). Gaur egun ezer ez da geratzen.

Kokapena

Mapa kargatzen...

Erreferentziak

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-[[Fitxategi: Plaza_Barriko_iturria._Ikuspegi_orokorra_(Soraluzeko_Udala_2018).jpg | thumb | right | | Zubi Nagusia eta labaderoa]]
+[[Fitxategi: Deba_ibaia._Zubi_nagusia_03_(Indalecio_Ojanguren).jpg | thumb | right | 400px | Zubi Nagusia eta labadero handia]]
-Soraluzeri buruz idatzi zutenek behin baino gehiagotan esan zuten baserrietako iturrien ura oso ona zela, baina kalekoena gutxi eta kalitate eskasekoa. 1826-1829 urteetan Madrilen argitaratutako [[Diccionario de Miñano (eu) | Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal]] liburuak, Sebastian de Miñanok eginda, esaten du:
+Aintzinean, ura etxeetara heltzen ez zenean, hiru behar izaten ziren eta hiru irtenbide ere: iturriak (gizakientzat: edateko, sukaldean erabiltzeko edota norbera garbitzeko), askak (abereak edateko) eta garbitegiak (arropa garbitzeko).
+Baserri askok bere aterpea zuten, bertan iturria zegoela, aska handi bat eta, albo batean, arropak garbitzeko harri zabal bat edo bi. 1826-1829 urteetan Madrilen argitaratutako [[Diccionario de Miñano (eu) | Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal]] liburuak, Sebastian de Miñanok eginda, esaten du:
 ::''Ur edangarri gozo oparoak ditu, ez herri kaskoan, baina bai baserrietan, bakoitzak bere iturria duela.''
-Baserri bakoitza bere garbitegia, aska eta iturria. Azaldu nolakoak.
+Kalean ere antzera gertatzen zen: iturria zegoen tokietan aska egon zitekeen, edota garbitegia.
-Herrian, zhaharrenak bi (besteren bat egongo zela seguru.
+Garbitegi zaharrenak iturri zaharren ondoan egin zituzten. [[Herlaibia (eu)|Herlaibian]] Errekaldeko iturri ondoan eta [[Iturburu kalea (eu)|Iturburun]] Arane iturriaren ondoan. Aintzinako Soraluze kaskoan, berriz, ez da aztarnarik gordetzen, baina oso litekeena da [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharreko]] iturriaren ondoan bere garbitegia egotea.
-gero, labadero handia eta Gabolatsekoak.
+irtean [[Plaza Barria (eu)|Plaza Barria]] egin zenean, bertan iturria jarri zuten eta, Ipiñarrietako urak aprobetxatuz, bi garbitegi berri egin zituzten: ''Labadero handia'' Udaletxearen aurrean, eta Gabolatsekoa Altun errekaren ondoan.
+XX mendearen hasieran ura etxeetara bideratu zituzten, eta poliki poliki herri garbitegiak erabiltzeari utzi zion. 1950tik aurrera garbigailu elektrikoak zabaldu ziren eta ia garbitegienak egin zuen: batzuk desegin, besteak izkutatu... gaur egunean ezer gutxi geratzen da zutik.
+[[Fitxategi: Larreategi_baserria._Labaderoa_01_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | thumb | center | 800 px | Larreategi baserriko labaderoa (J.C. Astiazarán 1979)]]
 ==Errekaldeko garbitegia==
-Errekaldekoa. [[Herlaibia (eu)|Herlaibiako]] iturria zen, [[Erlei erreka (eu)|Erlei]] errekaren ertzean, [[Atxuri kalea (eu)|Atxuri]] eta [[Errekalde kalea (eu)|Errekalde]] artean. Berez, Atxuri kaleak dago. 1690 urtean berriztu zuten, gaurko forma emanez. Geroztik, errepidea altxatu dutenez iturria ere altxatu izan dute.
+[[Herriko iturriak (eu)#Errekaldeko iturria|Errekaldeko iturriaren]] atzekaldean zegoen, [[Erlei erreka (eu)|Erlei]] errekaren ertzean, eta [[Herlaibia (eu)|Herlaibiako]] garbitegia zen.
-Eskolak egin zituztenean bota zuten. Gaur egun ezer ez da geratzen.
+XX mende hasieran [[Zaharren egoitza (eu)|Zaharren egoitzako]] [[Mertzedariak (eu)|mertzedariek]] eskola zabaldu zuten bertan eta, gerra ostean eraikina txiki geratu zitzaienean, garbitegia bota eta bertan jaso zituzten ikasgela berriak. Gerora, hauek ere [[Atxuri parkea (eu)|Atxuri]] parkeari tokia laga zioten. Gaur egun ez da aspaldiko garbitegiaren inolako aztarnarik geratzen.
 ==Araneko garbitegia==
-* Aranekoa. [[Iturburu kalea (eu)|Iturburuari]] izena ematen diona.
+Errekaldekoaren moduan, garbitegi hau ere zaharrenetakoa izan daiteke.
+Iturria baino gorago zegoen. 1933 urtean porlanezko egitura eman zioten, eta estalkiaren gainean terraza bat egiteko aprobetxatu zuten, [[Zupide jauregia (eu)|Zupide]] jauregiaren aurrekoa. Terraza honetatik SAPAko ekonomatora sartzen zen.
-Ekonomato ondoan egin zuten plaza modukoa, bere gainean. Gaur egun itxita dago. Auskalo barruan zer dagoen.
+Gaur egun itxita dago.
 ==Plaza Barriko iturri berria==
-urtean [[Erregetxea (eu)|Erregetxe]] berria erabiltzen hasi ziren, baina [[Erregetxe zaharra (eu)|Erregetxe zaharrak]] ez bezala, honek ez zuen inguruan ez ganorazko iturririk, ez eta askarik, eta mandozainentzat arazoa izaten zen.
+hamarkada bukaeran iturri berria egiteko asmoa sortu zen herrian. Bultzatzaile nagusienetako bat [[Ambrosio Maria de Aldasoro (eu)|Ambrosio Maria de Aldasoro]] jauna izan zen. Aurretik alkatea izan zen, eta 1831 urtean, Udalak [[Plaza Barriko iturria (eu)|Plaza Barriko iturria]] eraikitzea erabaki zuenean, alkateordea. Eta halaxe esan zuen orduko Udal bileran:
-hamarkada bukaeran iturri berria egiteko asmoa sortu zen. Bultzatzaile nagusienetako bat [[Ambrosio Maria de Aldasoro (eu)|Ambrosio Maria de Aldasoro]] jauna izan zen. Aurretik alkatea izan zen, eta 1831 urtean, Udalak [[Plaza Barriko iturria (eu)|Plaza Barriko iturria]] eraikitzea erabaki zuenean, alkateordea. Eta halaxe esan zuen orduko Udal bileran:
 ::''...edateko ur faltak herritarren artean sortutako beharra hain handia izanik, eta kontuan hartuta Arane iturriak oso ur gutxi ematen duela eta Errekaldekoa kalitate oso txarrekoa dela eta, medikuaren esanetan, edanez gero gaixotzeko arriskua dagoela, ona litzateke herriarentzat Ipiñarrieta baserritik gertu dagoen iturburua aprobetxatzea.''
@@ 34. lerroa: / 41. lerroa: @@
+[[Fitxategi: Labaderogain_(Carlos_Orueta_1919).jpg | thumb | right | 300px | Labaderoa Andikokaletik (Carlos Orueta 1919)]]
 ==Labadero handia==
-Bertako iturria hornitzeaz gain, ekarritako ura beste iturri eta labadero hornitzeko erabili zuten: [[Zubi Nagusia (eu)|Zubi Nagusiko]] alboan eraiki zuten [[Labaderogain (eu)|labadero]] berrira, [[Gabolats kalea (eu)|Gabolatseko]] iturri eta labadero berrietara, eta [[Andikokale (eu)|Andikokalera]], Zubi Nagusiaren beste ertzean egin zuten iturrira.
+Plaza Barriko iturria hornitzeaz gain, Ipiñarrietatik ekarritako ura beste iturri eta labadero hornitzeko erabili zuten.
-urtean zubi naguzi berria, etabar etabar.
+[[Udaletxea (eu)|Udaletxe]] aurrean, eta [[Zubi Nagusia (eu)|Zubi Nagusiaren]] alboan, labadero handia eraiki zuten. Erdi-erdian aska handia zuen, eta honen inguru guztian arropa garbitzeko harriak. Labaderoa estaltzeko harrizko ganga eraiki zuten, eta honen gainean plaza moduko bat: [[Labaderogain (eu)|Labaderogain]]. [[Deba ibaia (eu)|Deba]] ibai aldera zabalik zegoen, arku handi batez, argitasuna sartzeko.
-==Gabolatseko garbitegia==
+Labaderora albo batetik sartzen zen, Abadetxe ondoko eskilaretatik.
-Bertako iturria hornitzeaz gain, ekarritako ura beste iturri eta labadero hornitzeko erabili zuten: [[Zubi Nagusia (eu)|Zubi Nagusiko]] alboan eraiki zuten [[Labaderogain (eu)|labadero]] berrira, [[Gabolats kalea (eu)|Gabolatseko]] iturri eta labadero berrietara, eta [[Andikokale (eu)|Andikokalera]], Zubi Nagusiaren beste ertzean egin zuten iturrira.
+urtean Zubi Nagusia zabaldu zen, Labaderogainen zabalera guztia hartuz. Ibilgailu astunen pisua eusteko, labaderoa hustu zuten, eta aska egondako tokian egundoko zutabe erraldoia jarri. Ondorioz, labaderoa ezin zen gehiago erabili... baina ordurako inork ez zuen erabiltzen!
+Gaur egun reja batez itxita dago.
-hamarkadan bertan etxebizitzak egin zituzten, eta bota zuten. Gaur egun ezer ez da geratzen.
+==Gabolatseko garbitegia==
+Labadero handiaz gain, Ipiñarrietako urak [[Gabolats kalea (eu)|Gabolatseraino]] eraman eta, [[Altun erreka (eu)|Altun]] errekaren ondoan, labaderoa eta iturria eraiki zituzten.
-''(Handiago ikusteko, sakatu gainean)''
+Labadero txikia zen, bere aska eta arropa garbitzeko harriak zituela, eta teilatu batek babestuta.
-<gallery>
-</gallery>
+urtean bertarako hoditera berriztu zuten, sakonago sartuz. 1950 hamarkadan bota zuten, bertan etxebizitzak egiteko (Gabolats 13). Gaur egun ezer ez da geratzen.
 ==Kokapena==
-''(Urdinez, desagertutako iturriak)''
 {{#display_map:
@@ 58. lerroa: / 68. lerroa: @@
 .175229,-2.414519 ~Araneko iturria;
 .176402,-2.413667 ~Gabolatseko iturria;
-.177905,-2.415922 ~Labaderoa
+.174176,-2.413510 ~Labadero handia
     | height=600 | zoom=16 | type=earth
 }}
@@ 65. lerroa: / 75. lerroa: @@
 ==Erreferentziak==
-[[Kategoria: Geografia eta Ingurumena]]
 [[Kategoria: Iturriak]]